فرید بھنڈار

• پ پنجے مَحلّ پنجاں وِچ چانن

ڈِیوا کِت ول دھرئیے ہُو،

• پنجے مہر پنجے پٹواری

حاصل کِت ول بھرئیے ہُو،

• پنج امام تے پنجے قبلے

سجدہ کِت ول کرئیے ہُو،

• صاحب جے سِر منگے باہُو

ہرگز ڈِھل نہ کرئیے ہُو

پنج لفظ دی گِنتی وِچ گھنی ورتوں رہی اے- کیہ کارن ہے ایہدا- تے ایہدے پِچھے کیہڑی وار ہے بولی دی تے ورتارے دی- سوادلا ویروا ہے ایہہ- پر ایس ویلے تے اسیں ایس بیت وِچ پنج دے رنگ ویکھن آءِیاں ہاں -

گِنتی پنجاں انگلاں دی گین توں تُردی اے- کیونجو کرنی انگلاں دی کار اے تے انگلاں ای گِننی اے اوہ کار- کرنہاراں کول تے کیتی رہندی مساں گُذارے جوگی اے- باقی سہیڑُواں سانبھُواں دے ہتھے چڑھ ویندی اے:

کھادا پِیتا جان دا

باقی سارا خان دا

خان وڈے بھوئیں وال نیں - جُوہ دی حاکمی اوہناں کول اے- بھوئیں دا لیکھا جوکھا کرن لئی مہر پٹواری سکھائے پڑھائے وَیندے نیں - مہر گراں دے پردھان نیں چودھری- تے پٹواری سرکاری نوکر نیں - کرنہاراں دی کیتی وِچوں اوہناں دا گُذارا تے مہراں دا حِصہ کڈھ کے رہندا خاناں کول آوندا اے تے اوہدے وِچوں خان وڈی سرکار نُوں اوہدا حِصہ دیندے نیں - خاناں دے ایس آہر پاروں اوہناں دی خانی نُوں شاہی پروانگی مِلدی اے-

سو کرنہاراں دی کیتی اوڑک شاہی خزانیاں وِچ جا پَیندی اے- ایس منّی پروانی کھوہ کھس دے سِر تے شاہِیاں اُسردِیاں پَسردِیاں نیں تے حاکمی دے اُسرَگّے اُبھردے نیں - پنج انگلاں دی کیتی کَھسن ہاراں دیاں پنجیاں وِچ اُتر گئی اے- ویکھو بیت وِچ ”پنج“ ملکڑے ای پنجے وِچ ڈھل گیا اے:

پ پنجے محَلّ پنجاں وِچ چانن

”محل“ جاء وی ہے، جگہ، تے ویلا وی- پنج انگلاں دی کرنی دی تھاں تے ویلا ہُن شاہی قبضہ ہے- مَلّ، محل مَلّ ہوئی- شاہی محلّ مَلّ دے پنجے نیں - مَلّ مَیل وی اے- محَلّاں دا چانن اصلوں مَیل دا ہنیر اے، مَلّ اندھار، محَلّاں دے مالک جیہڑے چانن پئے ماندے نیں مَلّ اندھار اوہناں نُوں سچ نہیں ویکھن دیندا، نہ اپنی ہوند دا نہ جگت دی وار دا- ”وِچ چانن“ والے چیئاں دے پھساء نے مَلّ اندھار دے پھساویں رُوپ نُوں اُگھاڑیا اے- ہور وی کھیڈاں ہن محلّ لفظ وِچ- ایہہ آیا اے عربی وِچوں تے اوتھے ایہدی جمع اے ”محال“- تے محال فریبی، دغے باز، مکار وی اے- جدوں محَلّاں دے مالک جمع ہوون تے مالک میل دی حاکمی گُھوکدی اے- تے مکّاری دغے بازی فریب کاری حاضر ویہار دا تت بن ورتیندی اے- ”محال“ ماکھی مدناں دا مانا وی اے- ایہہ مانا تے مَلّ ویہار دا اُلٹاء اے- مدناں قدرت دی کھیڑ نال جِیبھ رسا کے سانجھے رِزق بھنڈارے اندر آپو اپنی کرنی دا بھگت آن دھریندیاں نیں -

سانجھے آپے دی پال سنبھال ای ہر مدن دا پلن سرن اے- مل ویہار ایہناں ماکھی بھنڈاریاں نُوں سَودا کر کے بزاریں دھریندا اے لاہا وٹن لئی-

”پنجہ“ مچھیاں پھڑن والا جال وی اے-

دو پانجے (پنجے نہیں) ہُلدے آئے نیں منس وار وِچ- اِک سُرت دا- اکھ کن نک جِبھ تے ہتھ دی سکت سانجھے بھانڈے وِچ رل پک سُرت بندی اے- دُوجا پانجا اے دیہل ہوند دا- مِٹی پانی واء بھاء اگاس- ایہناں دونہاں پانجیاں دی رل کرنی اُسردی پسردی جَھوندی سُنگڑدی آئی اے وار وِچ- ایہدے جُھور سُنگڑپ دا ای رُوپ اے اِک بیا پانجا:

کام کرودھ لوبھ موہ ہنکار

ایہہ پانجا محَلّاں دے پنجے وِچ سردا اے- محَلّاں وِچ ملّ اندھارا چانن کریندے نیں لوہے دے بنے پنج شاخے فانوس- ایہناں وِچ پنج پنج بتیاں ہوندیاں نیں - سُلطان باہُو پئے پچُھدے نیں ڈِیوا کِت ول دھرئیے، کیہڑے ول نال-

ڈِیوا ہِین کرنہاراں دی ہزاراں ورھیاں دی سانجھ کرت دی اُپج اے- اوہناں بھاء دی سار گِھدی- گوئی گھڑی مِٹی پکائی- جنگلاں وِچوں بِیں بھالے پِیڑے- تیل پکی مِٹی وِچ گھتیا- بھوئیں کنوں سیاڑ گِھدے- وِچ بِیں کپاہے گڈ کے رُوں ساریا- رُوں دی پُونی وٹ ڈِیوے نُوں جِیبھ لائی- ڈِیوے نے لوء دا گاون گنویا:

دِیوا میرا ایکُ نامُ

دُکھُ وِچِ پایا تیلُ

اُنِ چاننِ اوہ سوکھیا

چُوکا جم سِؤ میلُ (نانک)

ایہہ ڈِیوا دھرِیجنا ہے جی جی دے ہتھ تے- یا آکھو پنج انگلاں ایہہ ڈِیوا تِھیونا ہے تاں ای محلّاں دے پنجے دے پسارے اندھار کنوں خلق دا اُدھار ہوونا ہے- پ پنجے محل، لؤ، پ آہندی اے، چنگا نستارا کرن ٹُریاں ہو بیت دا- میں تے مُڈھ ہاں، مینوں ای کڈھ پرے دھریا جے- اُنج بھلی کیتی جے- جد تائیں میں وِچ آں دِیوے نُوں دھرن دا تے تہانُوں ول ای نہیں سُجھنا- پتہ جے مینڈا؟ میں پے آں، پیو- پِچھا تہاڈا پیکا اے تے اگا سوہرا- اوہ وی پیو- پنج انگلاں اوہا کرنی اے جو میں کراونی اے- اساں آہنیاں، نانہہ- سانُوں سنجان اے تینڈی- تُدھ ساڈی سانجھ ورتن نُوں بھن کے، سانُوں گھروکیاں ولگناں وِچ ڈک کے، اپنی مَل بنایا- پتہ ہا تینوں جیہڑے ویلے تینڈا چڑھا چڑھیا اوسے دم ساڈے اندر کال سری تیتھوں نابری دی، تینڈا کیتا پُھوک سواہ کرن دی سَگھ- اوسے دے ڈر توں ساڈے تن من تے رنگا رنگ ملمّے چاڑھے تُوں - پر کال اساڈی سانُوں ہِیراں سوہنِیاں کریندی آئی- اوس نہیں ٹلنا جد توڑِیں تینڈا پردھانیا ویہار مُڈھوں نہ پٹ مُکایا ونجے تے کُل جگ پنجھال ورتوں دا وسایا پریم نگر نہ بنے-

پنج امام تے پنجے قِبلے

سجدہ کِت ول کرئیے ہُو

جِس دم، جِتھاں کِتے وی، جِیئاں وِچ مَل ویہار دی تھاویں سانجھ ورتوں وساون دا کوئی انت اُگھریا، مَل ویہارِیاں تُرت اوہنوں رِیت رسم دے گھن پرتے جال وِچ ول سمھالیا- اوہ انت الوپ ہویا تے خلق مذہباں دی ونڈ وِچ بَجھ کے ڈھانیوں ڈھانی ہو گئی- تے ہر ڈھانی دا دُوجی نال سہج سبھا ای ٹاکرا بن گیا- ونڈاں مہین تھیندیاں گئیاں تے ٹاکرے سنگھنے- مَل ویہاری جکڑ کرڑی ہوندی گئی- بیت دی سطر سُنن پڑھن ہارِیاں نُوں ایس وار ورتی دی سنجان کریندی اے- چوتھی سطر تُرِیا اے- نوِیں کرت دی اُساری نویں ہوند:

صاحب جے سِر منگے باہُو

ہرگز ڈِھل نہ کرئیے ہُو

کِتھاں ہے اوہ اوجھڑ جتھاں ایہہ نویں ہوند وسنی اے

جِس اوجھڑ تھیں سبھ کوئی ڈردا

سو میں ڈھونڈاں چائِیں چائِیں

(بُلھے شاہی بول)

ایہہ جگ ای اوہ اوجھڑ ہو وینا ہے- اَیپر ایہہ ان ہونی سِر دیون نال ای ہونی تِھیونی اے، مَل ویہاروں مر جیون نال- ایہہ صاحب دی منگ اے- لفظ صاحب دا اِک مطلب تے ہے مالک- پر ایہہ لفظ اپنے دُوجے معنے (ساتھی، سنگی، بیلی) نال مِل کے پہلے مطلب دے رِیتل رنگ نُوں جھوردا اے پیا- ہُن صاحب کُل اِکائی اے- (”صاحب“ دا نَرَپ وی ”اِکائی“ دی نار ہوند وِچ کُھربُھر گیا اے)-

-----