فرید بھنڈار

گِھڑی گَھڑو ہَتّھ کر بہوں نہارے بنگ

‘‘سر در قدمِ یار فِدا’’ وصل اِہوئی ونگ

‘‘ایں بارِ گراں بُود ادا’’ آجو تھیو سبھ انگ

رات جنی جو رنگ آراں سے اُکارئیں

(گھڑا اوہ ہتھ کر ٹِھلّی

بہُوں جاچیوس اَوسَر

سِریار دے قدمِیں فِدا ہویا

ایہہ ونگ ہی وصَل ہے

ایہہ گھنا بھار ہا ادا ہویا

سبھ دیہہ آزاد تھئی

رات جیہناں دا رنگ ہے اوہناں نوں

اُرار ای پار اُتار دیندی ہے قُدرت)

شاہ لطیف دی لِکھت ہے سُر سوہنی- لوک ریتل لِکھتاں گا کے سُنائیاں ویندیاں نیں - سنگیت اوہناں نوں لوکائی تائیں پُجاون دا وسیلہ تاں ہے ای، اوہناں دی بنتر دا انگ وی ہے- سو لِکھت دا سومھن سمھالن وی سُراں راہیں ہے- لِکھت دی باب بندی وی-

سُر سوہنی وِچ سوہنی دا قِصہ نہیں کیتا شاہ لطیف- کیہ ہے قِصہ؟ سوہنی کنبھار دی دِھی اے، سوکھے پِیر کاریگر دی- جیہدا مال اُچیریاں گھراں وِچ جاندا اے- مہینوال مُڈھوں چاک پُتر نہیں - بلخ بخارے دا اُچ سوداگر اے- دِلِیوں چوکھا دھن کما دیس پرتدیاں سوہنی نوں ڈِٹھاس گُجراتے- تے اوہدی تک لئی ونجایوس کُل کمایا دھن- پر سوہنی وی تدوں ای اوہدے ول دھیان کیتا اے جداں اوہ دھن ہِین ہو اپنی پُرانی ہستی چھوڑ کھلوتا اے- سوہنی دا مہینوال نال لاگ پیو نوں رَڑکیا اے- سوہنی نوں جھبدے ویاہ ٹوریوس برادری وِچ- مہینوال وی کڈھیجا اے کُنبھار گھروں تے فقیر ہو چنانہہ دی کندھی ونج بیٹھا اے- روز رات تر کے سوہنی نوں مِلن ویندا اے-

مچھی بُھن نال کھڑدا اے- ہِک رات مچھی ناہس مِلی- پَٹ چِیر کباب کیتوس- سوہنی آکھیا تُدھ ہُن ایس پار نہیوں آونا- میں آوساں اوس پار- اوہ گھڑے تے تر کے روز پار پئی پُجی- ننان نوں شک اے سوہنی تے- شک پک تھیا تاں پکے گھڑے دی تھاویں کچا چا دھریوس- سوہنی گھڑے دا کچ جاچیا تاں سہی پر اپنے عشق دے پک سِر ٹِھل پئی-

شاہ لطیف اِتھاؤں جھوتا ہے اپنا سُر- ایہہ قِصہ تے لوک چروکنا سُنی آئے نیں - قِصے دِیاں رمزاں وی چروکنیاں لوک ورتی وِچ لتھیاں تے لوک رِیت دا انگ بنیاں - پر ہر ساودان لِکھیار اپنے ویلے نال جوڑ نویاں کریندا اے ایہہ ریتل رمزاں - ایہہ لوکائی دِتا کم اے اوہدے لئی- سو شاہ لطیف سوہنی دی کرنی وچارن بیٹھے نیں خلقت نال- سوہنی چنانہہ وِچ ٹِھل پئی اے کچے گھڑے تے، پار پُجناس- چنانہہ چڑھی ہوئی اے- کپّر اے گھنا- شاہ جی نَیں دی چڑھت وِچ سوہنی دی گھال وکھالدے نیں - سوہنی نال گل وی کیتی آوندے نیں نالو نال- نہیں - جاپدا اے سوہنی دی گھال آپ گل پئی کریندی اے خلق نال-

سوہنی دی ننان چالو ویہار دی مہاندر1 اے- ویاہ چالو ویہار دی کلا دا انگ ہویا- ننان نوں وارے نہیں جو سوہنی ایس انگ نوں بھنے تے ویہار دی کلا ای کھوچلی ہو ونجے- دریا اصلوں تے ہے قدرت دی کار- جیون وسیلہ- پر جیون وسیلے قدرتوں وجوگے میل بند ویہار دے ڈھائے چڑھے ہوئے نیں - سو قدرت آپ ایہناں وسیلیاں دے اندر لہندی اے تے خلق نوں بھچَھیندی اے میل بند ویہار دا تروڑ کرن لئی-

سوہنی سُنیا ہے قدرت دا سد- اوس جاچیا ہے گھڑے دا کچ- گھڑا کنبھار دے ہتھ دی کار اے پر کنبھار دے ہتھ ہُن میل بند ویہار دے لیکھے لگ گئے ہوئے نیں - سوہنی نوں سار تھئی اے جو ہُن گھڑا اوہدا سہائی نہیں - ویہاردا رَچھ اے- ایس سار نے ہی پوری ویہار نابر سگھ2 سوہنی دے لُوں لُوں وِچ ڈھال دِتی اے تے اوہ ٹِھل پئی اے- دریا پار کرن دا سرڑ ویہاری ہستی دی موت اے- ایہہ موت ہی نواں جیون اے، اِک ہوون ہے پرلے پار دی فقیری نال- فقیری نویں ہوند اے- قدرت نال جُڑت اے- ایہدا مانن مناون ویہار ساجی ہوند دا مُکاء اے:

آجو تھیو سبھ انگ

(پوری دیہہ آزاد ہوئی)

ایتھے ایویں اِک گویڑ جیہا کھیڈن لگ پیا اے ساڈے نال- ‘‘آجو’’ تے ‘‘آزاد’’ ہِکا لفظ ای نہیں سندھی تے فارسی وِچ دو رُوپ کیتی بیٹھا؟ آء جو، آء جاء، میں جایا، آء زاد؟ آء (میں) جد قدرت دی واج ہووے تاں میں جایا ہوون قدرت ہوون ہے- پر جد ‘‘میں’’ قدرتوں ٹُٹے وکھرے وجوگے جی دا بھرم بن جاوے 

1 - مہاندر: نمائندہ، ریپریزنٹے ٹِوَ، پچھان، موہری-2-سگھ: طاقت، سکت-

تاں اوہدا جایا بھرم جایا ہے- سوہنی دے ایہہ بول قدرت دی نویں سِریوں جائی ہستی دے بول نیں–

(ساڈی ایہہ گل ایویں کھیڈ کھیال ہے ساڈِیاں سارِیاں عطائی لِکھتاں ہار- علماواں نوں بانہاں ٹُنگن دی کھیچل کرن دی لوڑ تے نہیں ہونی چاہیدی پر اوہ علمائی ہی کیہ ہوئی جیہڑی بانہاں ٹُنگن وِچ ڈِھل کرے-)

رات سوہنی جیہیاں دا لایا رنگ ہے- کالا- جیہدے وِچ ویہار دا چٹاک نہیں - ایہہ رنگ کھیڈ کھیال ہے جیہنوں کھیڈن نال نویں ہوند بنی اے-

تے اُرار ہی پار تھی گیا اے- ونگ ہتھل ہوون وی ہے (فارسی) تے طاقت، اختیار وی- بے اختیاری اختیار تھئی ہے ایہو وصل ہے- ویہاری ہوند نوں تج کے قدرت نال اِکائی-

سو سوہنی دی کرنی مَلّ ویہار نوں اُتھلّن دا نشانہ دھریندی اے خلقت موہرے- ملّ ویہار ہے کیہ- کمّاں دی ونڈ نے بندیاں نوں دونہہ میلاں وِچ ونڈ دِتا- کرن ہار میل تے کرنی دا پھل سانبھن ہار میل- سانبھن ہار حاکم ہوئے تے کرن ہار ادِھین- رِزق دی اُگاس تے سہیڑ ملاپ دا سوما نہ رہی وجوگ دا بھوگ بن گئی- گھنے رُوپ وٹائے نیں مَلّ ویہار- پر ایہدے تروڑ دی آس پیاس وی خلق دے اندر تُلدی دھڑکدی آئی اے مُڈھوں - نویوں نوِیں اُتھلّوِیں سُرت سار دے اَیر اُلیکدی- سُر تے جوڑ بن دِلاں دے اندر گھر کریندی- ویہر بن پِڑاں وِچ لہندی- اِک پِڑ شاہ لطیف دے ویکھدیاں وی لگا- شاہ جی 1690 وِچ جمے- آپ دی چڑھدی جوانی ویلے اِک سُوجھوان فقیر صوفی شاہ عنایت تے اوہناں دیاں سنگیاں بھوئیں بھانڈا سانجھا چا کیتا- وکھو وکھ مالکی والا ورتارا مُکا واہی سانجھی کر لئی- ایہہ نویں ورت تھاؤں تھائیں ہُلن لگی- شاہ عنایت دی جھوکوں باہر وی راہکاں واہکاں دا اُلار ایہدے ول ہوون لگا تاں مالک وڈیریاں وِچ گھنی چِنتا دُھکھ پئی- اوہناں رَل لشکر جوڑیا- مغل بادشاہ فرخ سیئر نوں ونگاریونیں - صوبیدار دِلِیوں حُکم گِھدا تے مالک وڈیر لشکر نال رل جھوک نوں گھیرا گھتیوس- جھوک والیاں دوالے کھائی کھٹ لئی آہی- اوہناں راتیں نِکل وڈیر فوج نوں سَٹ پَھٹ لا چھائیں مائیں ہو وینا- کئیں مہینے لنگھے- اَک تَھک وڈیریاں چَھل کھیڈیا- قران دا جھنڈا چا شاہ عنایت نوں صلح کیتے اپنے ڈیرے سدیونیں - اوتھوں ہتھ کڑی لا ٹھٹھے بندی خانے چا سٹیونیں - ٹِل لایونیں شاہ عنایت نوں لہر ٹھپ دین تے راضی کرن لئی- اوہ نہ منے تاں 7 جنوری 1718 نوں اوہناں نوں قتل چا کیتونیں تے جھوک وِچ قتلام-

شاہ لطیف جاں سوہنی نوں دریا وِچ ٹِھلدیاں وکھایا تاں سِندھی جوڑ وِچ اِک فارسی شعر وی بول پیا اے- پورا شعر ایہہ ہے-

سَر در قدمِ یار فدا شُد چہ بجا شُد

ایں بار گِراں بُود ادا شُد چہ بجا شُد

(سِر یار دے قدمیں فدا تھیا بھلا ہویا

ایہہ گھنا بھار ہا ادا تھیا بھلا ہویا)

رِیت ہے جو ایہہ فارسی شعر شاہ عنایت دا ہے- شہیدی ویلے اوہناں دی زبان تے ایہا شعر ہا- ایس سینتر راہیں شاہ لطیف سوہنی دی کرنی نوں ویہار نابر عاشقی دی رمز بنایا ہے- جھوک وان عاشق نیں - اوہناں بھوئیں بھانڈا سانجھا کر کُل نال اِک ہوون دے راہے پیر پایا ہے- اوہ مَلّ ویہارا کپّر جھاگ اپنے تت ست وِچ لِین ہو مر جِیوے نیں - اپنی کرنی دی پوہ1 ای اوہناں دی سار بنی اے- اپنی سار دا مانن ہی محبوب نال، کُل نال، اِک ہوون دا راہ تھیا اے-

کُل اکائی والی وچار لِیہہ جیہنوں شاہ عنایت کرنی وِچ ڈھالیا اے، دسیندی اے جو ہر ہوند دُوجی نال اِک تت ہے اصلوں - دُوج اصل دی نہیں صورت دی اے- ایہہ دُوج وسیلہ ہے ہونداں وِچ اندرلی اِکائی نوں مانن دی اروک تانگھ جگاون دا- دُوج وکھرپ دی نہیں مِلاپ دی سَردل ہے، ایہہ سُرت سار بندہ جُون نے اپنی وار وِچوں لدھی ہے- وار نے اِک ہتھ نال کم ونڈ سِر اُسری میل بندی راہیں وکھرپ دا بھرم بُھلاوا دُھمایا تے دُوجے ہتھ نال اوس بھرم بُھلاوے دے تروڑ دی سُوجھ جگائی- ہیر سوہنی تے سسّی دِیاں کہانیاں رمز بنیاں ایس سُوجھ دے جاگن دی- سُوجھ نوں کرنی بناون دی-

شاہ عنایت دی جھوک دا ویہار کوئی نویکلی واپر نہ آہی- ایہہ کُجھ اُبھریا وِکھالا ہا بندے دے اندر چِراں توں سَردی پَلدی رِیجھ دا- مَلّ ویہار نوں ایہہ رِیجھ اصلوں وارے نہیں - ایہدا اُبھر کے ورتن بن ونجن مَلّ ویہار دی موت اے- سو ٹِل لاوندا ہے مَلّ ویہار ایس رِیجھ نوں کُجھ ہور بنا وکھاون لئی- اصلے دے اُلٹاء وِچ ڈھالن لئی- مَلّ ویہار دی ساری رہریت ایہو ٹِل ہے- پر دبدی جَھوندی ایہہ رِیجھ اچیتی اُبھر وی کھلوندی اے- جھوک وی اجیہا اُبھار ہے- ایہہ اگوں نویں کِرت دی آس بھرواس بن سندھ دی فقر شعر ریت وِچ رس گیا- تے ایہدا چیتا فقیری جوڑکاراں دی چِتار2 بن خلقت نوں بوہڑیا-

جھوک گُذر نہیں گئی نِت حاضر ہے-

سِندھی فقر جوڑ ریت وِچ کِدھرے تے جھوک دی سِدھی گین ہے جیویں بیدل فقیر وِچ:

پُرجھے مام کُوں صوفی بے سَر شاہی طبل وجاون دی

تے کِدھرے جھوک رمز رس وِچ رچ سینتراں پئی کریندی اے جِیویں سُر سوہنی وِچ- جھوک دی چِتار شاعراں تے سُنیئراں نوں اُلیلدی اے- اپنے آل دوالے دُور نیڑے ہور اجیہے اُبھاراں دی سُوہ رکھو-

راوی دے کنار وی عین اوسے ویلے اِک جھوک اُبھری- ایہہ راوی دے کناروں ورتیجی نانکی اِکائی لہر دا اُبھار ہا- حاضر ویہار دے راج رجواڑیاں نے اَتے اُپّر تنی مُغل شاہی نے دو صدیاں داء دھاویاں نال ایس اُبھار نوں دبائی رکھن دا آہر کیتا- پر ایہہ اُبھار نہ ٹلیا- ستارھویں صدی دے اخیرلے پاء گوبند سِنگھ نانکی لہر دے اگوان آہے- 1708 وِچ (شاہ عنایت توں دَہ ورھے پہلوں) اوہ تے ویہاری حاکمی

1. پوہ: اثر-
2. چِتار: خیال، تخیئل، اِمے جِینیشن-

دے داء دھاویاں پاروں جہانوں ٹُر گئے پر اوہناں دی اگوانی وِچ آئے لہر اُبھار نے راہکاں کمیراں نوں اِک اُتھل کار جُڑت وِچ جوڑ کھلہاریا- اٹھارویں صدی دے دُوجے ادھ وِچ لہر دی شکل کیویں وٹی تے ایہہ آپ اپنا تروڑ کیویں بن گئی- ایہہ وکھری کہانی اے- ایتھے اساں ایس لہر دے گوبند سِنگھی اُبھار دے جھوک اُبھار نال جوڑ دی گل کرنی اے تھوڑی جیہی-

شاہ لطیف دا پورا کلام جُڑیا ہے شاہ دے رسالے (شاہ جو رسالو) وِچ- ڈاکٹر نبی بخش بلوچ دے سودھے رسالے دے انت وِچ کُجھ شاعری سرائیکی وِچ وی ہے- کُجھ ہِندی وِچ وی-‘‘سُر بیراگ ہِندی’’ وِچ دو دوہڑے گرُو گوبِند نوں چتاردے نیں:

گرُو گوبند دونوں کھڑے میں کِس کے لاگوں پاؤں

ہم بلہاری اُس گرُو کے جِس گوبند بتایا ناؤں

گرُو گوبند دوہیں کھڑے پاگِیں لگاں میں کانہہ

میں واری تِس گرُو کے جِس گوبِند ملایا مانہہ

سودھ کار دی پرچول ایہہ ہے جو سرائیکی تے ہِندی کلام شاہ لطیف دا نہیں - (سودھ کار ایہنوں رسالے دا کلام آکھیا ہے-) نہ سہی- پر رسالے وِچ ایہناں دوہڑیاں دا آون ایہہ تاں دسیندا ہے جو رسالہ جوڑن ویلے گرُو گوبِند دا ناں شاہ لطیف دے کم وِچ رکھن کوئی اوپری گل نہ آہی جوڑن والیاں تے سُنیئراں لئی-

شاہ لطیف 1752 وِچ گُذر گئے- سچل سرمست (1739-1827) نے اپنے شاگرد شاعر یوسف دا ناں نانک یوسف کر دِتا، اوہدا عِلم عمل تے گُن ویکھ کے- نانک یوسف وی اپنیاں کافیاں وِچ گرُو گوبِند نوں چتاردے نیں -

گرُو گوبِند توں بلہاری بس گِیان بتایو واہ وا

گُر کا جاما رنگ رنگ ناما

آندا پوش نواں نوراما

پائی گُرمُکھ پرکھ اُتاری

میرو من پرچائیو واہ وا

ایہہ وی ٹھیک اے جو نانک یوسف دے گرُو گوبِند سچل ای نیں - پر اپنے مرشد نوں گرُو گوبِند دا ناں دیون ہی اوہ گل ہے جیہدے ول اساں دھیان پئے کراونے آں -

سچل ہوراں اپنے کلام وِچ کئیں واری راوی ول سینتر کیتی اے-

رہنا راوی دے کنار، رانجھو نال بہنا

ملتان نالوں وی لنگھی اے راوی کئیں صدیاں، لگدی ہٹدی جیویں سبھا ہا نیئیں دا جدوں آزاد آہیاں - تاں ای گنج بخش ہجویری لہور نوں ملتانی مضافات وِچ گِنیا نیں - اورنگ زیب دے ویلے گزٹیئر دسدا اے دو ترے میل تے آہی راوی ملتانوں - سو راوی دا کنار ملتان تے ہویا ای- پر سچل دی سینتر وِچ کوئی ہور گل پئی دِسدی اے- ہیر نوں چنانہہ دی راٹھا چار وسوں چھوڑ راوی دے کنارے اُبھردی نویں اُتھلّ لہر وِچ رلن دی تانگھ ہے- اوہدے لئی ایہو رانجھو نال بہن ہے- نانک یوسف وی تھاؤں تھائیں راوی والی رمز الیندے نیں:

- ونج کے رہسوں راج ماہی دے لنگھ کے راوی دے کنارے

- چلو چلو سیاں رانجھن یار ویکھو آیا راوی کنوں کر وت حال کیہا

- شاہی چھوڑ تخت ہزارا آ کر مَلیوس راوی دا کنارا

نانکی لہرنال سندھ وسیندے ایہناں جوڑکاراں دا جوڑ ایس پاروں ہے جو نانکی لہر تے جھوک لہر دا تت اِکو ہے- میل ونڈ دا مُکاء تے سانجھ ورتن راہیں کُل اکائی دا مانن- 1521 وِچ نانک نے راوی دی سجی کندھی اُتے اِک جھوک اُساری کرتارپور- رہندا جیون اوہناں ایس جھوک نوں سانجھ ورتن دا سوما بناون وِچ لایا- نانک دا لنگر رِزق دی سانجھ دا نشان اے، اُپج تے ونڈ دی سانجھ دا-

آد سچ جُگاد سچ

ہے بھی سچ نانک

ہوسی بھی سچ

آدِ ہے مُڈھ، پَوند- جُگاد ہے جُگ دی جھوت1، ویلے دی- پر آدَ تے لَین اے، دِتا گِھنن- آدَ کھاون وی اے، خوراک، رِزق- آدَ آہر وِڈن وی ہے، بولن لگ پون وی- تے جُگ ہویا جوڑی بنن- سو جُگاد ہویا گِھنن لئی جُڑن، دِتا گِھنن لئی بانہیں جوڑن- رِزق بھالن اُپجاون لئی اِکسُر تِھیون- نہیں؟ نال ای عُلماواں دی ٹوک آئی اے- ‘‘ہوش کرو اوئے- ڈِکشنری نہیں کول تے منگ لؤ کِسے کولوں - زیر زبر دا فرق نہیں پیا دِسدا آدِ تے آدَ وِچ؟ جاؤ نظر ٹَیسٹ کرواؤ- تے اساں ایہو ای آکھ سکے آں - سرکار مِٹی پاؤ ایویں کھیڈے لگے ہوئے آں - بال جو ہوئے- عُلماء مٹی تے پاوندے نیں پر کِسے گل نال ای- اوہ گل کیہ اے- چلو چھڈو مِٹی پاؤ-

پر ایہہ سچ کیہ ہے- سنسکرت دے عالم ڈاکٹر صاحب سِنگھ گُربانی دی سمجھاونی لِکھی- اوہ دسیندے نیں جو لفظ ‘‘سچ’’ دا مُول ہے ‘‘اس’’- ‘‘اس’’ ہوون

-1 جھوت: شروع، آغاز-

ہے، ہوند وِچ آون ہے- تے ‘‘اس’’ ہتھوں چھڈن وی اے، ہتھ آئی شے دان کرن- صاحب سِنگھ ہوراں جوڑیا نہیں دونہاں ‘‘اساں’’ نوں - پر دوئے ‘‘اس’’ مِل کے آکھدے نیں جو ہتھ آئی شے دا چھوڑن، دان کرن ای ہوند وِچ آون ہے- ایہو آکھیا ہے نانک- ایہہ مُڈھ ہے نانک دی آکھنی دا- ایہہ مُڈھ اوہدی پوری لِکھت وِچ گُھل رچ نِسّردا تے رنگ لاوندا اے-

رِزق اُپجاون لئی جُڑت سارن تے اُپجائے رِزق نوں پوری جُڑت وِچ سانجھا کرن ای ہوون اے- دان ورتن ای جیون اے- ایہہ ورتن ورتیجے تاں ای حیاتی ٹُردی اے-

جے آد جگاد سچ نہیں، جیوکا کماون دا آہر جِیاں نوں جوڑیندا نہیں وکھو وکھ کریندا اے- کمایا جیوکا نِری اِک اِکلے جی دی مَل اے تاں جیوکا کماون دا آہر جیون نہیں موت اے- ہوون نہیں ان ہوون اے- دان ورتن1 ای جیون ہا تے ہے تے ہوسی وی-

ڈاکٹر صاحب سِنگھ دا عِلم اوہناں نوں سچ دے مُول تائیں تے گِھن آیا- پر اگے بنّھ ہا رِیتل دھرم دا- اوہ بنّھ اُلنگھن اوہناں دے وس نہ ہا- نہ ہور عالماں دے (ہُن تے ہماتڑ جاہلاں دے وس وی کوئی نہیں رِہا)- خبرے جے اوہ ‘‘ اس ’’ دی دُوج مُکیندے تاں آد جُگاد دی زیر زبر دا بھیت وی کھول وکھیندے- تے سچ نوں جِیون وسن دی وار توں باہرا رِیتل دھرمی تت بناون دی لوڑ نہ نیں پوندی- خبرے- چلو اسیں ایس لڑی دے کُجھ ہورجوڑ پڑھینے آں -

سوچَے سوچ نہ ہووئی جے سوچی لکھ وار

چُپے چُپ نہ ہووئی جے لائے رہا لِوَ تار

سوچ ایتھے وِچار نہیں پاکی اے اشنان- (ایہہ وی صاحب سِنگھ ہوراں دا ای دسیا ہے) لکھ واری پئے دھاؤ دھوو پاک پانیاں نال پاکی نہیں آ سکدی- چُپ دا مراقبہ کیتیاں اندر دا چین نہیں لبھدا، من دی مونجھ تے چِنتا نہیں مُکدی- لکھ سمادھیاں لاؤ تے یوگ دھیاؤ پئے- دیہہ دی پاکی تے من دا سہج

جیوکا2 کماون کھاون دے کرم وِچوں ای آ سکدے نیں - جیہڑا کھاون دُوجیاں نوں بُھکھ ننگ دی

مجبوری دے کے مِلدا اے اوہ اپنے نال دُوجیاں ولوں شک سہنسا وی لیاوندا اے تے اپنی آندی دے تُھڑن دا دھڑکو وی تے آندی نوں لگاتار ودھائی آون دی لوڑ وی- اوہ من وِچ دوش دی پلیتی والا چور وی لیا بہاوندا اے- سو پلیتی تے بے چینی مَل وان سُرت دے اَنِکھڑویں انگ بن ویندے نیں - رِیتل پَینتریاں والے اُپرالے ایہناں دا اُپاء نہیں کر سکدے-

بُھکھیا بُھکھ نہ اُتری جے بنّھا پُریا بھار

سہس سیانپا لکھ ہوءِ تے اِک نہ چلے نال

1 - ورتن: رِزق ویہار، معیشت، اِکانومی-2- جیوکا: روزی، جیون لئی لوڑِیندا رِزق، سسٹے ننس-

بُھکھ (لالچ) تے مُول اے جیوکے دی اسانجھ دا- رِزق دی اپَدّھری

ونڈ لالچ پاروں ای تے ہے تے لالچ اوہدے پاروں - جد لالچ ای رِزق

اُپاون دے آہر دی جڑ تھی ونجے تاں پَھل پُھل وی لالچ دا ای رُوپ سرُوپ ہونے ہوئے- تے ایہہ رُوپ سرُوپ ای لالچ دے بے انت پسار دے بی بن تن من وِچ گڈِیونے ہوئے- سیانپاں کیہ کرن جد تائیں لالچ دی جڑ نہ پٹیجے- سیانپاں سگوں آپ بھرم بن ویندیاں نیں اَن ورتی چنگیائی دا- تے سیانپاں دے وکھاوے دا لالچ ہویا وی مِیسنا-

پُریا بھار بنّھن ہے ساری وسوں دی پوری کیتی اپنے پیٹے پاون- مَلّ دی جائی سُرت روگ دے ودھاء نوں ای اُپا بنا وکھیندی اے- ہور کرے وی کیہ اوہ-

کِوَ سچیارا ہوئیے کِوَ کُوڑے تُٹے پالِ

حُکم رجائیں چَلّنا نانک لِکھیا نالِ

سچیارا سچ آلیہ ہے سچ دا گھر (ڈاکٹر صاحب سِنگھ دی دس)- جی جی سچیارا تاں ای ہو سکدا جے پوری ورتن سچ دا گھر ہووے- اوہ ورتن جیہدا تت ست ای دان ہے- ہتھ وِچ پھڑن ہے ای ہتھوں چھڈن لئی- ایہو اصل ہوند ہے- پر ایس ویلے اہوند ہوند بنی بیٹھی اے- ہتھ کھوہ مُچھ کے جپھن دا وسیلہ نیں دان دا نہیں - مَلّ پال بنی کھلوتی اے- پال کندھ ہے، پڑدا (جیویں ڈاکٹر صاحب سِنگھ دسیندے نیں) پر پال قطار وی اے، پربندھ- پال پالن پکاون وی اے- ایس کُوڑ پال دا تروڑن تے دان ویہار دا سارن اِکو ای کم اے- ایس کم تے لگن قدرت دے حُکم تے چلن ہے- حُکم قدرت دا ورتارا ہے فرمان نہیں – ‘‘حُکم نہ کہیا جائی’’- قدرت آپ سچیارا ہے- گھنن تے دانن ای قدرت دی ہوند اے- پر قدرت جیون ہوون دی وار توں باہرا کوئی تت نہیں - اوہ جیون دی وار دے وِچ اے- اوہ آپ جیون دی سرجنہار وی اے تے سرجنا وی-

حُکم لفظ جُگاں توں ملوانی دے دھرو نال جُڑیا آیا اے- نانک نے حُکم لفظ نوں اوہدے چالُو ارتھاں دا اُلٹا بنا دِتا اے-

سو راوی دے کنارے ورتیندا لنگر کوئی ریتل سخاوت نہیں - جگت سچیارا وساون دا ڈھو اے- (انیہویں صدی دے دُوجے ادھے نانکی لہر دے جَھون مگروں مَلّ ویہاری نیتی دے پرچھاویں ہیٹھ لنگر ورتن دا تت ہوون دی تھاویں اِک دھارمک رسم بن گیا-) گوبند سِنگھ وی چِڑیاں کولوں باج تڑاون دی تے بادشاہی غریباں نوں دیون دی گل ای نہیں کیتی- پورا جیون ایس گل نوں ورتارا بناون دے جتن ناویں لا دِتا-

راوی دے کنار وی اوس ویلے اِک شاہ عنایت ہے نیں - کُل اکائی دی وچار لیہہ نوں ورتن بناون دے متے پاروں اپنے دیس قصوروں کڈھیجے تے لہور آ بیٹھے نیں - اوہناں دے مرید بُلھے شاہ (1680-1757) شاہ لطیف دے ہان آہے- نانک یوسف دے بول نیں:

شاہ عنایت عالی عارف بُلھے شاہ دا والی

پارس پتھر نال گِھسِیندا

بُلھے شاہ وی گوبند سِنگھی اُبھار تے جھوک اُبھار ڈِٹھا، ایہناں اُبھاراں نال مُغل شاہی دا ٹاکرا وی- آپ اپنی لِکھ کرنی تے کر لِکھنی نال خلق ویہر دی سیاست دے دُھر جا کھلوتے- بُلھے شاہی کافیاں وِچ نانکی لہر دے گوبند سِنگھ توں پہلے اگوان تیغ بہادر دی گل ایویں نہیں آئی:

کِتے چور ہو کِدھرے قاضی ہو، کِتے منبر تے بہہ وعظی ہو

کِتے تیغ بہادر غازی ہو، آپے اپنا کٹک چڑھائی دا

ہُن کِس تِھیں آپ چھپائی دا

کہوں تیغ بہادر غازی ہو، آپ اپنا پنتھ بنایا ہے

پایا ہے کُجھ پایا ہے، تیں آپ سروپ وٹایا ہے

تیغ بہادر 1675 وِچ دِلی اورنگزیب دے حُکم تے قتل تھئے-

‘‘ تیں’’ قدرت ہے- بے ناں بے صورت- ایہہ رلت نال، سانجھے کار نال، ناں صورت بن ویندی اے- رلت نال واء پانی بھوئیں تھیندی اے- جناور جُون تھیندی اے- وار بناوندی اے تے آپ وی وار بن رُوپ وٹیندی اے- کُل اکائی وچار لیہہ والے سوجھوان ونڈیاں رُوپاں نوں گوکھدے نیں اوہناں دا آپسی لاگ پرکھدے نیں - کافیاں وِچ تیغ بہادر حاضر وار وِچ قدرت دا سرُوپ ہے- جیہنوں قاضیاں وعظیاں دا ویہاری رُوپ سیاندا نہیں - بُلھے شاہی کافیاں دی بنتر رنگ ہے- کُل اِکائی والی سوچ رنگ کھیڈ کے خلقت نوں وار دا پندھ سُجھاوندی اے-

راوی دے کنار تے سچل بُلھے شاہ نوں ویکھدے نیں تے اوہناں نوں ایس وچار لیہہ لگ ٹُرے شہیداں عاشقاں وِچ گِندے نیں - منصور شمس عطار دی لڑی وِچ- سچل دی اِک کافی وِچ بُلھے شاہ تے جھوک والے شاہ عنایت اِکٹھے وی آئے نیں:

جیء آئیں بھلی آئیں توں

کنہہ منزل موں پہنچائیں توں

بُلھے شاہ کھے (نُوں) ذبح کرایائی

عنایت میں (وِچ) میدان مرائیائی

بُلھے شاہ اپنے مرشد شاہ عنایت دے عشق نوں جیویں مانیا ہے تے جیویں ایس عشق نوں اپنی ویہار اُتھلنی سُرت سار دا سوما بنایا ہے- اوس توں راوی تے سندھ والے عنایت اِک ہوئے جاپدے نیں - دو تے اوہ ہن وی نہیں -

اِک نُکتہ یار پڑھایا ہے

ع غ دی ہکا صورت

نُکتے شور مچایا ہے

بُلھا شوہ دی ذات نہ کائی

میں عنایت پایا ہے

سو راوی دے کنار دی جوڑ کاری تے سندھ دے کنار دی جوڑ کاری کیویں سِر تے سُر جوڑیندیاں نیں تے کیوں - ایہہ گل وارکاراں نہ گولی نہ پھرولی- بولیاں جُوہاں جاتاں نسلاں مذہباں دے مَلّ ویہار ساجے سمھالے پاڑ کُل اِکائی والی لوک رِیت دے ویہار نابر جوڑکاراں سوجھواناں نوں بنھدے سنگوڑدے نہیں - سگوں کھولدے تے اصلوں نیڑے کریندے نیں - وارکار جے ایہہ کھل نیڑ گولن، ہند سندھ وِچ ای نہیں سارے جہان دی وار وِچ، تاں متے وارکاری دا رنگ وی وٹے تے وار دی پڑھت دا وی- تے وار دی نورنگی پڑھت وار نوں نویاں کرن وِچ ہتھ پوائے-

جھوک والے شاہ عنایت صوفی عنایت کر کے جانے پچھانے جاندے نیں - بیدل اوہناں نوں صوفی بے سَر آکھیا اے:

پُرجھے مام کُوں صوفی بے سَر شاہی طبل وجاون دی

(سانجھ ورتن والے لوک راج دا طبل وجاون دی مام (رمز) نوں صوفی بے سَر سمجھدا اے- ایہہ مام خلقت دی گُجھی طاقت ہے-)

‘‘بے سَر’’ والی اَلّ دے پِچھے وی اِک لوک رِیت ہے- شاہ عنایت دا قتل 1718 وِچ ہویا- سِر لاہ کے دِلّی ٹوریونیں - لوک رِیت ہُلّی جو لتھے سِر وِچوں سارا راہ عشق کلام پیا بولیا اے- ایس کلام نوں سہیڑ جُنگ1 بنائی گئی- ‘‘مثنوی بے سَر’’ اوہدا ناں پیا- صوفی لفظ وی جدوں وی جِتھوں وی ٹُریا،یونانی سوفِسٹاں وِچوں یا عربی اصحابِ صُفہ وِچوں، ایہہ کُل اکائی دیاں وچارواناں دے ناں نال جُڑدا گیا پر عاشقاں دے ناں نال وِرلا ای لگا- شاہ عنایت اوہناں وِرلیاں وِچوں نیں - عام تے عاشق عُلمائی بند صُوفیاں نوں ملوانیاں پنڈتاں وِچ ای رکھیندے آئے نیں - مادھو لال حسین دے بول ‘‘عملاں اُپر ہوگ نبیڑا کیا صُوفی کیا بھنگی’’ وِچ ایہو ای سینتر اے-

ہویا ایہہ ایس پاروں جو کُل اکائی دی وچار لیہہ سلسلے بندی وِچ بَجھ کے

1 -جُنگ: اِکٹھ، مجموعہ، کولیکشن-

نِرا کتابی علم بندی گئی، سلسلے بند رسم رِیت وِچ گُنھ تَل سنگھنا کیتا علم- کرنِیوں وِجوگیا- مَل ویہاری کار مختاراں دا ٹِلّ ایہو ای اے جو وچار لیہہ نوں کرنی نہ بنن دِتا جاوے- صوفی عالم سرکاری درباری تھاپڑ نال وجن گجن- کُل اِکائی والی شاعری دا مشغولہ پیا ہووے گھر گھر- اوہدے اُتے حال دھمالاں پین پئیاں - نویں سو نویں صوفی بینڈ وجن تے جواناں نوں امریکی حال کھڈاون- کُل اکائی علم دے لِکھت توبرے بنائے جاون- خلقت جِس ویہار وِچ جیوندی مردی اے پئی اوہنوں کُل اکائی والی پرچول اگے دھر کے اُتھلن دی تے اوہدی جائیں کُل اکائی سِر اُساریا نواں ویہار آنن دی گل ای گوا دِتی جاوے- وجوگ بھرے لِکھت توبرے پڑھیاراں دے مُونہہ اگے بنھ دِتے جاون- ایہناں نوں بناون بنھاون والے ولیاں دِیاں ٹوپِیاں پا شیخی مشائخی دیاں تختاں اُتے چڑھی آون تے ڈاکٹری دے جُبے پا یونیورسٹیاں وِچ وڑی آون- تے خلقت نوں جوء کے مَل ویہار دا کُھوہ گِڑوائی آون- کُل اکائی دا وچار سردا ای تاں اے جے اوہ رِزق ویہار بنے، واہ ورتن بنے، رہریت بنے- جیویں جھوکاں وِچ بنیا- پر بنے کیویں جے رِزق وسیلے اِک میل دے قبضے وِچ ہوون- تے قبضے وِچوں نِکلن کیویں جے خلق ایس کم لئی جُڑ کے اُٹھ نہ کھلووے جیویں جھوکاں وِچ اُٹھی- خلق نوں جُڑ اُٹھن جوگا نہ ہوون دین لئی ویہاری آگو تے اوہناں دے سوجھوان رنگا رنگ دے پاڑ ورتیندے نیں لوکائی نوں - رنگا رنگ دیاں بندیاں - نسل بندی جُوہ بندی قوم بندی بولی بندی تے ہور گھنیاں - مذہب بندی وی ایہناں پاڑاں وِچوں ای اے- جے ایہہ بَھکھ بھڑکے تے ایہدا سیک مل ویہاری حاکمی نوں لگن لگے تاں ویہاری سوجھوان صوفی کوک دیاں گلاسیاں تیار کروا کے بزار وِچ رکھیندے نیں - نال ای ایہہ سوجھوان اپنے لاہے دے ڈنڈے اُتے وجوگے صوف دی ٹاکی بنھ کے جھنڈا بنیندے نیں تے مل ویہار دے بلدے ریتڑ نوں جِتھے کمیر پیر چھالیو چھالی نیں، وجوگے صوف دی امن شانتی دا ترونکا کر کے ٹھنڈی سڑک بنا وکھاون دا ٹِل لائی آوندے نیں -

مَلّ سودھے صوفیاء نوں دھڑکا ہے صوفی عنایت دے اُٹھ کھلوون دا، باہروں وی تے اپنے اندروں وی-

جر تڑ تِکھ توار ون ٹن وائی ہیکڑی

سبھے ای شے تھیا سُوری سزاوار

ہمہ منصور ہزار کیہڑا چاڑھیو چاڑھئیں

سمندراں دا کندھیاں تے گونجدا ترِکھا سَد، رُکھاں تے ٹہنیاں وِچ گویندا گاون اِک سُر نیں - سو ایس حساب سبھ شے سُولی چاڑھن جوگی ہوئی پئی اے- ہزاراں منصور اُٹھ کھلے نیں، بُلبُلاں دے بولاں وِچوں وی منصوری واج پیا آوندائے- کیہنوں کیہنوں چڑھاونا جے سُولی- (‘‘ہزار’’ دَہ سو وی اے تے بُلبُل وی-)

سبھت پچار پرین جی سبھت ہوت حضور

مُلک مِڑَیوئی منصور کُہی کُہندائیں کیترا

ہر جا پریتم دی گل چِھڑی پئی اے- سبھ ہوت حضور نیں - کُل خلقت منصور ہو جُڑ اُٹھی اے- کتنے کوہسو تُساں - (ہوت پنوں تے ہے ای جو شاہی چھوڑ کمیر محبوب نال مِلیا اے- ہوت ‘‘ہوون’’ وی اے، ویہاری ہستی لاہ کے تت ست نال اِک ہوون-)

ایہہ شاہ لطیف دے بول نیں سُر سوہنی وِچوں - تے نال اوہناں نوں سمجھن دا ترلا جو ساتھوں سریا-

لیکھ وِچ آئے کُجھ لفظ:

جوڑ: شعر، شاعری-

جوڑکار: شاعر-

وار: تاریخ، ہِسٹری-

وارکار: مورّخ، ہِسٹورین، تاریخ دان-

میل: طبقہ، کلاس-

کمیر: کاما، ورکر-

-----