فرید بھنڈار

ہاشم شاہ دی سَسّی وِچ اِک تُک آوندی اے:

ہاشم جے دم جاوَس خلاصی ہووَس قید فرنگوں

ایہہ تُک اوس ویلے آئی جدوں سسّی سُتی اُٹھی تے ویکھیوسُ پُنوں نال کوئی نہیں - پتہ لگاسُ جو پُنوں نُوں مِلن اوہدی ٹابری دے لوک کل آئے آہے جیہڑے اوہ اوہنوں گِھن کے کیچ ول نِکل گئے نیں - ایس نویں بنی نے سسّی نُوں اوہدے آپے دی امیری رہند وِچوں کڈھیا تے اوہ کلّی پُنوں دی ڈھونڈ وِچ تھلِیں نِکل پئی-

کیہ پئی آکھدی اے ایہہ تُک- جے سسّی دا دم مُک ونجے تاں اوہدی کَھلاسی ہو ویسی فرنگ دی باندھوں - ایس اِک گل نال ہاشم سسّی نُوں اپنے ویلے وِچ آن کھلہاریا اے- کیوں، ایہہ اسیں ویکھنے آں - پہلوں ویکھئے ہاشم شاہ دا ویلا کیہڑا اے- ساڈے کول دو ساراں نیں ایس بارے- پہلی دسیندی اے جو ہاشم شاہ 1752ء وِچ جمّے تے 1821ء وِچ گُذر گئے (مولا بخش کُشتہ، افضل خاں: ''پنجابی شاعراں دا تذکرہ'')- دُوجی دسیندی اے جو اوہ 1935 وِچ دُنیا تے آئے تے 1843 وِچ ایتھوں ٹُر گئے (''سسّی پُنوں'' ہاشم شاہ: ممتاز ہاشمی)- ساڈے کول ایہناں دونہاں دساں نُوں پرکھن دا کوئی وسیلہ نہیں ایس ویلے- پر ایہناں دونہاں توں ایہہ تے سہی ہوندا اے جو ہاشم شاہ ہوراں اٹھارویں صدی دا چھیکڑلا تے اُنھویں دا پَوندلا پاء تے ویکھیا ای ہوسی، (گھٹو گھٹ 1821 تائیں)-

ایہو وارا اے جیہدے وِچ اِیسٹ اِنڈیا کمپنی دا ہندوستان وِچ وپاری ہتھ کُھلدا کُھلدا حاکمی پنجہ بن گیا تے اوہنے لگ بھگ پُورے ہندوستان نُوں اپنی پکڑ وِچ کڑ گِھدا- ایس پنجے دے پنجاب ول اُلار دی اوس ویلے دے اِتھاویں راجکار رنجیت سِنگھ نُوں تے سار آہی- ہاشم شاہ دی سطر دسیندی اے جو اوہناں نُوں وی آہی- ایس سار دی کوئی بَھے تے لوکائی وِچ وی ہونی اے جیہڑی جوڑکار ہاشم دی سُرتِیں سَری تے جوڑیں ڈھلی-

تُک دسیندی اے جو اِیسٹ اِنڈیا کمپنی دے حاکمی والے پنجے دی چوبھ پئی پوہندی اے ہاشم نُوں - جاپدا اے جو اوہناں اِیسٹ اِنڈیا کمپنی دی بنتر تے اوہدا ہُنواں رُوپ پرچولیا اے- اِیسٹ اِنڈیا کمپنی آئی تے ہندوستان وِچوں کتیا اُنیا ٹھیکیا کپڑا وِہاج کے اِنگلینڈ تے ہور یورپی مُلکاں وِچ ویچن لئی- پر اٹھاروِیں صدی دے مُڈھلے پاء تائیں ایس وپار دی نتھی راس نے مانچسٹر وِچ کپڑے دے کرخانے لا دِتے تے کمپنی اوتھے بنیا مشینی کپڑا ہندوستان وِچ ویچن لگ پئی- اِتھاوِیں کاریگری سنگوڑ دِتی گئی- بنگال وِچ ململ دیاں ہُنڈرِیاں دے انگوٹھے لاہ دِتے گئے- ایہہ اسیں موٹی گل پئے کرینے آں اِنگلینڈ دی راسوالی دے اُبھار بارے- ایس اُبھار وِچ اِنگلینڈ دے اپنے پورھیت میل دی گھال دا وِچلے تے اُتلے میل دے قبضے ہیٹھ آون دا گھنا ہتھ ہا- پر بعضے ویلے موٹی گل وی سرپر تھی وَیندی اے-

ہاشم شاہ اِیسٹ اِنڈیا کمپنی دی پرچول نُوں سسّی دے قِصّے دے اندر دھریا اے- کیہ ہاشم دی ''سسّی'' جگت سوداگری دے شاہی بن اُگھڑن نُوں پئی رمزدی اے تے ایس سوداگری دا ٹکراء عشق نال کرویندی اے؟

سوداگری مَلّ وانی دا ای اِک رُوپ اے، اوہدیاں کئیاں رُوپاں وِچوں - مَلّ وانی (مِلکھ، مالکی) کوئی دُھروں بدّھا بستہ نہیں جیہدے وِچ مَلّ وانی دے جگت پسار دا نقشہ اگُونہا بنا کے رکھیا ہویا اے- مَلّ وانی وار دے وِچوں ای اُگھڑی اے- ایہدا اُگھاڑ وار واپر وِچوں ای ودھیا تے ودھدا گیا- ونو ون رُوپ دھاردا، سُنگڑدا پسردا- مَلّ وانی دا اجوکا پردھان رُوپ راسوالی اے-

فرنگ (یورپ) توں دو وپاری ڈھانیاں چِروکیاں ہندوستان آئیاں ہوئیاں نیں - اِک فرانس دی تے اِک انگلینڈ دی- ایہناں دی آپت وِچ کھہیڑ بھیڑ وی چروکی اے- اٹھارھویں صدی دے دُوجے اَدّھے اِنگلینڈ دی اِیسٹ اِنڈیا کمپنی اگیرے تھی گئی اے تے اوہنے مَیسوروں لاء سرہند توڑی لگ بھگ پُوری وسوں نُوں اپنی ڈھا وِچ کر گِھدا اے- ہاشم شاہ نُوں سہی پیا ہوندا اے جو فرنگ دھاڑ دی ہتھکڑی اوہناں دے بُوہے نال پئی وجدی اے تے اوہ اپنے جوڑ راہیں فرنگی راس والی دا اُپاء پئے بھالدے نیں -

لوک رِیت وِچ مَلّ ویہار دا تروڑ عشق اے- ایہہ عشق لگن ہے جی دی جی نال- دُوج دے اندروں اِکائی دا اُلیل، قدرت دا دیہہ دھریا ویگ- سو جی دا جی نال میل قدرت نال میل اے- ایہہ عشق مَلّ دی ناہی اے یا آکھو مَل دی ناہی ایس عشق دی آہی اے- لوک رِیت دے پاتر ایسے آہی ناہی وِچوں سَرے نیں - جِیویں سچّل دسیا اے:

بئی ہر کائی ماں پیو جائی، ہِیر عشق دی جائی

ماں پیو مَل ویہار دیاں ٹُھکاں دے بدھے نیں - ہِیر عشق دی جائی ہو اوہناں ٹُھکاں نُوں بھنیندی اے- ایہہ عشق مَل ویہار نُوں اُتھل کے اوہدی جائیں اوہ ویہار آنن دا اُلیل دھریندا اے خلق دیاں مناں وِچ، جیہڑا جی نُوں جی دی مَلّ نہیں بنن دیندا- کرنہاراں دی کرت کُل دی سانجھی اے- سبھ جی ساویں نیں - کوئی چڑھت نہیں کوئی دبیڑ نہیں - عشق تے مَل دی آہی ناہی دا ویروا وی سچل وِچ ویکھو:

میں ناہیاں

قسم سچے صاحب دی میں ناہیاں

آہیاں وِچوں ناہیاں نِکلن ناہیاں وِچوں آہیاں

''میں ناہیاں'' ''میں ناہی آں'' وی اے- میں پُرانی ویہاری ہستی نہیں، میں اوہدی ناہی آں - تے ایہہ ناہی آہی اے اوس ورتن دی جیہنے نویں ہوند سارنی اے بندے دی- آہی ناہی دا ایہہ کارا ای لوڑیندا اے ایس ویلے بندے دی حاضر ہوند دا نتارا کر کے بندے نُوں نِستارن لئی:

رانجُھو کھیڑا دوئے میں آں

ہِیر رہی ونج کِتھے کِتھے

سسّی بھنور دے حاکم جام دے گھر جمّی اے- جام اولاد ہِین ہا- نجُومیاں اوہنوں دسیا اے جو ایہہ کُڑی وڈی ہو کے عِشق کریسی- جام دِھی نُوں مارن دی دھاری- پر صلاح کاراں دی مسلت من کے دِھی نُوں صندوکڑی بند کیتا تے نَیں وِچ روڑھ دِتا- گھاٹ اُتے اَتّا دھوبی کم پیا کریندا اے- جام ہار اوہ وی اولاد ہِین اے- صندوکڑی وِچ اوہنوں اولاد وی ڈِھی گئی اے تے پالن دا خرچا وی- سسّی اَتّے دے گھر پَلی- وڈیری ہوئی تے کَیڑ تھی گیوس جو اوہ اَتّے دھوبی دی نہیں جام دی دِھی اے- اوہدے اندر جام دے محل پرتن دا اِنکار تے ہے ای پر اپنے پچھوکڑ دی مانتا وی آ ڈُھکی اے- اوس دھبا ٹابری وِچ ویاہ توں نانہہ کر دِتی اے تے صندوکڑی والی رقم نال نواں محل اُسار اوہدے وِچ ٹِک گئی اے دھبے ماپیاں نال- محل دی کندھ اُتے کاریگر چِترکار دی واہی بلوچ شہزادے پُنوں دی مُورت ویکھ کے اوہنوں دِل وِچ اُتار بیٹھی اے- جام نے سسّی نُوں سِندھ نَیں دی کندھی لہن والیاں کنوں کر اُگراہی کر کے جِیون سُکھالا کرن دا وسیلہ وی دے دِتا اے تے اپنے پِچھوکڑ دا لاگ وی- سسّی نُوں پُنوں نال مِلن دی تانگھ جَپھّیا ہویا اے- اوہ کیچوں آئے سوداگراں نُوں قید کر گِھندی اے- پُنوں نُوں اِتھاں آنو تے چھڈساں تُہانوں - سوداگراں وِچوں دو کیچ گئے نیں تے پُنوں نُوں سسّی دے حُسن دا دسیونیں - تے ایہہ وی جو اوہ تیرے تے ڈُلھی پئی اے تیرا چِتر ویکھ کے- اسیں تاں چُھٹنے آں جے تُوں مِل آویں اوہنوں - پُنوں سسّی نُوں مِلن دی تس لے کے اوہناں نال آ گیا اے- سوداگراں دا چُھٹکارا تھی گیا اے تے اپنے آہر وِچ رُجھ گئے نیں اوہ-

سسّی پُنوں دا میل تھی گیا اے پر پُنوں دی ٹابری نُوں اپنے بھرا دا دھبیاں دے گھر وسن وارے نہیں - ٹابری والیاں سوداگراں نال گانڈھا کر کے پُنوں نُوں ول کیچ پرتاون دا متا پکایا تے سسّی دے گھر آ ڈُھکے- سسّی پُنوں راضی نیں جو کیچوں وی اوہناں نُوں تھاپڑا ڈِھی گیا اے- دعوت ہوئی اے تے پراہونیاں نال آندا نشہ پِیال کے دونہاں نُوں اَسُرت کر گِھدا اے تے پُنوں نُوں بنھ کھڑیونیں پِچھانہہ-

سسّی نُوں سُدھ بَوہڑی تے اوہ کلّی تھلِیں وگ پئی اے پُنوں نُوں بھالن- تپے تھل وِچ تسی بھجدی ڈھے کے مُک گئی- پُنوں نُوں سنبھال ہوئی تے اوہ بھراواں کولوں پلہ چُھڈا پرتیا- تھل وِچ سسّی دے مرن دا پتہ لگا تے اوہدی ڈھیری تے ڈھٹھا تے پُورا تھی گیا-

سسّی تے پُنوں دا حاکمی تے سوداگری دے پھندے وِچ پھسِیجن دسیندا اے جو اوہناں دیوں اندروں مَل دی مَیل دُھپی نہیں پُوری- جد وِچھوڑے نے اندر نوِیں جاگ لائی اے تاں اوہ مَل ویہاروں مَرجِیوے نیں - ایہہ جاگ اوہ عشق اے جیہڑا مَل دی ناہی اے- ایہہ سَت ہے کرنہاراں دی کرنی دا- مَل ویہار دا پُورا ورتارا ایہنوں ٹَھلّن تے بندِیکی ہوند دے اندروں کُھرچ کڈھن وِچ جُٹیا پیا اے-

ہاشم جے دم جاوس خلاصی ہووس قید فرنگوں

ایہہ اِک تُک سسّی دی کتھا نُوں اُنھویں صدی دے پہلے پاء وِچ رکھ کے نویں پئی کریندی اے- کیچ دی حاکمی کَروانی سوداگراں ای تھمی اُساری- اوہ ہِند سِندھ وِچوں لد آندیاں وستاں دا سودا سمُندری وپار کاراں نُوں ویچدے نیں تے اوہناں دی وٹی کھٹی حاکمی دی ستیا بندی اے- کیچ دی سوداگری نُوں ہاشم شاہ رمز بنایا اے فرنگی راسوالی دی- سسّی پُنوں دے پِچھوکڑ اوہناں اندروں مَل ویہاری کُسُرت دے اَیر مِٹن نہ دِتے آہے- وپاریاں دے آندے وچھوڑے نے ایہہ کسر کڈھ چھوڑی اے- سسّی دے تھل پندھ اوہدے اندروں اوہدے پِچھوکڑ دی رہند اصلوں ہُونجھ دِتی:

ہاشم یاد بھنبور پیو سو ٹُٹ گیا مان نمانی

جے جاناں چھڈ جان سسّی نُوں اِک پل پلک نہ جھمکاں

گَرد ہوواں وِچ گَرد تھلاں دی وانگ جواہر دَمکاں

جل وانگوں رل دین وکھالی مارُو تھل دِیاں چمکاں

ہاشم کون سسّی بِن ویکھے ایس عشق دِیاں رمکاں

تھلاں دی گَرد وِچ گَرد ہوون خلقت نال اِک ہوون ہے- ایہو تھل دی ریت دے لِشکارے نُوں جیہڑا جل دا بھرم اے، اصل جَل بنا دیندا اے، جِیون دا مُڈھلا وسیلہ-

سسّی نُوں عشق دی رَمک نے نوِیں ہوند دِتی اے:

پھڑیا راہ ہوئی نِربندھن ٹُٹ گئی ڈور پتنگوں

سسّی اوہ نہ دھردی آہی بہوں پیر پلنگوں

دِل توں خوف اُتار سدھائی راہوں شیر پلنگوں

اوہ ہُن ویہاری ٹُھکاں دی باندھوں اُدھر کھلی اے- اوہدا پندھ ہُن نویں اننت اُدھار دی ترنگ اے- ویکھو سسّی دی کرنی اِک اَیالی نُوں کیویں پوہی ہے- پہلوں تے اوہ تربھکیا اے:

صُورت ویکھ اَیالی ڈریا آفت مار نہ جاوے

آدم رُوپ زنانی صُورت تھل مارُو کد آوے

پر سسّی دے انت نے اَیالی دا اندر وی اُتَھل دِتا اے:

اِجّڑ چھوڑ سسّی ول تُریا پھڑیا راہ اودھر دا

صُورت ویکھ احوال سسّی دا، چڑھیوس جوش قہر دا

دِل توں شوق گیا اُٹھ سارا مال دِھیاں پُت گھر دا

ہاشم جان دیوں جگ فانی ویکھ فقیری پھڑدا

تے:

تَھل وِچ گور سسّی دی کر کے وانگ یتیم نمانے

گل کفنی سِر پاء برہنہ بیٹھا گور سرہانے

اِک گل جان لئی جگ فانی ہور کلام نہ جانے

ہاشم خاص فقیری ایہا، پر ایہہ کون پچھانے

فقیری، کرنہاراں دا کارا اوس سدا بہار سہج ویہار وساون کیتے جیہڑا فانی نہیں - اَیالی ماڑیاں وِچوں ماڑا جی اے پر ہے مَل ویہار دی باندھ وِچ، اوہدا سَونپیا کاج کریندا، اپنی کرنی اوہدے لیکھے لاوندا، مِلکھاں دا مال سانبھ کے اپنی بُھکھ نال اوہناں دا رج پالیندا- پر ہُن اوس مَل ویہار دا اصلا سُنجان گِھدا اے- ایہہ سانُوں فنا کریندا ورتارا آپ فانی اے- کُوڑی ہوند اے ایہدی- ہُن اَیالی دے گل کفنی اے- کفنی نشان اے اوہدے اندر اُسری اننت نابری دا- اوہدا ایہہ وستر اوہدی نوِیں وسیبی ہوند اے- کاکا اَیالی ہُن مہاندرا اے کُل کرنہار خلقت دا- ناں ویکھو- ''کاکا'' بال وی اے تے بزرگ وی- نواں جمیا بُوٹا تے نویں سُوجھ دا گھنا رُکھ-

ایہہ کاکا ای فقیری پچھان سکدا اے- اوہ کون جو ہویا، بُلھے شاہی کون- جیہڑا ساریاں مَل ویہاری ہونداں تجی بیٹھا اے- کُل، قوم، مُلک، بولی، دھرم دیاں شناساں - ایہہ کون ای جِیون دا تت سہی کریندا اے اپنے تے ہر ہر دے اندر- اوّل آخر اوسے نُوں مندا اے-

ہیر بھوئیں وال پِچھوکڑ دے رانجھے نُوں چاک کیتا تے چاکوں جوگی- سوہنی بھوئیں تے پَسّردی سوداگری دے موہری عزت بیگ نُوں مہینوال بنایا تے مہینوالوں فقیر کر چنانہہ دی کندھی بٹھایا- سسّی آپ فقیر ہو تھل دے آجڑی نُوں فقیر کر سرہانے بہا گِھدا اے- فقیری عشق نُوں اُنھویں صدی دے پَوندلے پاء وِچ فرنگوں اُگھڑ کے جگ پسارا کریندی راسوالی نال ٹکرا کے ہاشم کیہ پیا پڑھیندا اے اجوکے پوچ نُوں - ایہہ رل وچارن والی گل اے پر رل وچارن تے رل کرن وکھو وکھ تے ہوئے کوئی نہ، جِیویں سسّی دے پندھ سُجھایا اے-