فرید بھنڈار

چھوڑ گُمان گدائی والا شَملا چا بدھ شاہی دا

مار نغارا وحدت والا فِکر رکھیں باتشاہی دا

غیر خیال گُذار نہ دل تے غمزہ ہئی گُمراہی دا

ہر کہیں طرفوں تارک تھیویں کم کر کج کُلاہی دا

مار زغار تاں ظاہر تھیویں سُرکا پی صراحی دا

آپ سُنجان اَناالحق آکھیں مانیں عیش الہی دا

نفی سچل اثبات کریندا ویکھو سَیر سپاہی دا

گمان سچ دا اُلٹ ہے- سچ اوہ ہے جو ہے، اصل حقیقت- گمان وہم اے یا بھرم- ایہہ وہم پڑدہ بن ویندا اے، سچ نوں ویکھن ای نہیں دیندا بندے نوں - پر گمان تے مان والیاں نوں ہوندا اے- جیہناں کول طاقت دولت ہووے- مادھو لال حسین دے بول نیں:

تُسیں مت کرو گمان جوبن دَھن ٹھگ ہے

گمان تے مان وچ تے مان دی سانجھ ہوئی- گدائی کول تے گُمان دا نرا گاف ای اے- پر کافی آکھدی اے گدائی گمان اے، 

گدائی ہے منگ کھاون- کافی کسے اِک منگتے نال نہیں اوہناں ساریاں نال گل پئی کریندی اے جیہناں کول نہ مال اے نہ زور- اصلوں کنگال نیں آتر نیں جیہڑے- کافی اوہناں نوں گدائی والے گمان نوں گلوں لاہ کے شاہی والا شملا سِر تے سجاون دا آکھدی اے- شملا ہے تاں پگ پر شاہی کول شملے دی نری '' ش'' ای نہیں مَل تے مال وی ہے- شاہی دا شملہ مل مال دے دِتے زور نال ای بجھدا اے- جے آتر اسماتر شملے بنھ کھلوون تاں اوہ تاں سمجھو شاہاں کنوں نابر تھی گئے- کیہ کافی خلقت نوں نابری لئی بھچھیندی اے پئی- شملا نشان اے مَل دا، دولت طاقت اُتے قبضے دا- نغارا ایس قبضے دا اعلان اے- پر جیہڑا نغارا کافی ایہناں نابر نمانیاں اگے پئی دھریندی اے اوہ ہے وحدت دا، اکائی دا- کُل دے اِک تھیون دا، سبھ سانجھ دا ہوکا ہے نمانیاں دی نابری- قبضہ گیر باتشاہی دا نغارا دوئی دا اعلان ہوندا اے- دھن دے زور والا باتشاہ اے- ہتھل خلقت گدا اے- وحدت والا نغارا ایس دوئی دا انکار اے- نمانیاں نوں سبھ سانجھ دی باتشاہی کھلیارن دا اوہدی سنبھال کرن دا فکر رکھنا پوسی-

شاہی باتشاہی کافی وچ رمزاں نیں مخلوق دی نویں شناخت دِیاں اوہدے نویں کم دِیاں - پر ایہہ رمزاں آئیاں تے مخلوق دی پرانی باندھ دی وار وِچوں نیں - کیہ ایہہ غیر رمزاں غیر خیال نہیں گُذاردیاں دِلاں تے- ایہناں نوں ورتن وِچ اوپر جیہی نہیں پئی جاپدی جیویں کوئی بہروپ بناون دی گل پئی تھیندی اے؟ کیہ غیر رمزاں دی ورتوں وار دی دِتی مجبوری اے بندے دی، اوہدی بولی دی- کافی دی بنتر نوں گولیئے متاں رمزاں دی غیر خیالی دا بھیت وی کُھل ونجے-

کافی دا روپ ظاہرا تے اِک سدھی لکیر جاپدی اے امر دی - چھوڑ، بدھ، مار، گزار نہ، کم کر، مار، پی- اک سواہری لڑی اے  آکھیاں دی، کرن سینتاں دی- پر مُڑ ویکھو تے لڑی نہ سِدھی اے نہ سواہری، ہاں وچ نہ تے نہ وچ ہاں نال گُتی ہوئی اے- ''چھوڑ'' دے نال ''بدھ'' اے……نغارے دی ''مار'' دے نال فِکر دی ''رکھ'' اے-

غیر خیال گذار نہ دِل تے

نوں پہلی وار پڑھیاں '' نہ'' نہ ای سہی ہوندی اے پر اگلی سطر پڑھ کے مُڑو تاں ایہہ '' نہ'' '' نا'' ہوئی جاپدی اے

غیر خیال گذار نا دل تے

''نا'' دی کنڈ ''نہ'' ول ہے تے مونہہ ''ہاں'' ول- ایہہ دونہاں نال کھیڈیندی دونہاں دی پکڑوں باہر تھی گئی اے- ہُن ایہہ چھیڑ بکھیڑ اے ونگار کہ ہلا شیری ایہہ تُسیں جانو- نہ ہاں دیاں پرتاں دا ویروا تاں ہوسی ہور اگیرے، گل ٹُری آہی رمزاں دے پرانے پچھوکڑ دی بھئی کیویں گذارہ کریندی اے کافی دی بنتر ایس پچھوکڑ نال- سو پتہ ایہہ لگا اے جو کافی دی بنتر اک بہو رنگی کھیڈ ہے ہاں نہ دی- ایس نویکلی ان مِتھی کھیڈ دے ولاکے وچ آ کے کوئی رمز وی آپنیاں پرانیاں معنیاں رنگاں تے گندھاں نال گنڈھی نہیں رہ سکدی- '' شاہی'' ''باتشاہی'' ''شملا'' ''نغارا'' ''کج کلاہی'' آپ ای اپنے پچھلے ساک شریکے کنوں پلہ چھڈا کے اوہدا اتروڑ بن کھلوندیاں نیں - کافی اُتھل دی گھڑی اے- ایہدی بنتر پچھلی وار ورتی دی حال حقیقت وی سمجھیندی اے تے اوہدے پائے پواڑیاں دا اُپا وی سُجھیندی اے ہاں نہ دی اچنبھا کھیڈ راہیں - آؤ کجھ ہور رنگ ویکھئے ایس کھیڈ دے

غیر خیال گُذار نہ دل تے غمزہ ہئی گُمراہی دا

غمزہ بھیتلی سینتر ہے اکھ دی- ایہہ پرانا رَچھ اے غزل رِیت دا- اوتھے ایہہ بدھے ویہاری راہ نوں چھڈ کے نابر عاشقی دی واٹے پون دا گُجھ سدّا ہا- پر ایتھے تے نابری دا نغارا پیا وجدا اے- نابری نوں تے غمزے دی لوڑ کوئی نہیں - ایہہ ہُن غین گاف تے میم دی سفارش نال گمان دی غیر خیالی گمراہی دا رَچھ بن کھلوتا اے سچ دے بھارو تھین دا ویلا اے سوگمان غمزیاں تے آگیا اے- غمزے نال شاعر دا ایہہ ہتھ پرانی غزل ریت اُتے ٹوک وی اے متاں - غزل دی مضمونی کاڈھ درباری شُغل بن گئی آہی- درباری نوکر شاعراں دی لاگت بازی تے پکدا ہا ایہہ شُغل مسالہ-

پر اگوں ویکھو غیر خیالی دی گمراہی سنے غمزے دے آپ اتھل دا ہتھیار ونج بنی اے-

گمراہی وچ ہے ای ہدایت نُور سفید سیاہی دا

گمراہی دی ہ وچوں ہدایت دی ہ نے سر کڈھیا اے- سیاہی سفیدی بھاویں الٹ نیں اِکدوجی دا پر سِین دی سانجھ تے ہے ای اے نا وِچ- '' نور سفید سیاہی دا'' توں دھیان سویر ول ویندا اے- رات دے ہنیرے وچوں سویر دی لو جمدی اے- ہنیرا جیویں کُکھ ہے لوء دی- ایتھے لفظ گمراہی وی اپنا رنگ وٹیندا اے- راہاں گُم تھی گئیاں نیں - جانے پچھانے ڈھنگ سوچ دے کم نہیں پئے کریندے- ورتیندیاں ورتناں بہہ گئیاں نیں - پرانیاں راہاں دا گُم تھیون ای نویں راہ دی وکھالی اے- (ہدایت دا مطلب ای راہ وکھاون اے-) گُم راہی گُمان والے راہ نوں وی گُم کریندی اے- گُم راہی نوِیں ان ہوند اے جیہدے وچوں نوِیں ہوند جاونا اے-

سیاہی سفیدی دے ٹکراویں میل وِچوں لِکھت جمدی اے- سیاہی لکھت بنیندی اے سفیدی نوں ڈھا کے پر سیاہ حرف ای اپنے آل دوالے سفیدی نوں اُگھڑیندے وی نیں - ایہہ سفیدی متے گُجھ ہے اَن بُجھے معنیاں دی- لفظاں دا اچیت- ایس اچیت وچ بندے دی اوہ ورتی اے جیہنوں ویہاری رُجھ دے چیتے نے اچیتیا ہے، بُھلایا گُھسایا ہے- پر ایہہ اچیتی ورتی ہر ویلے بندے دے نال اے- ویہاری رُجھ دے گمان نوں گُم کیتیاں ظاہر تھی ویندی اے- کافی آپ وی لِکھت اے، '' نور سفید سیاہی دا '' کافی دی اپنی بنتر دا بھیت وی اے-

ہر کہیں طرفوں تارک تھیویں کم کر کج کلاہی دا

اج '' طرف '' دا مطلب پاسا ای اے بس- پر سچل سائیں ویلے ایہہ لفظ ماملے دے پربندھ دی بولی دا لفظ ہا- طرف بھوئیں دی ونڈ آہی مالکی دے حساب سِر- اِکلے زمیندار دی یا جاگیردار دی وی طرف ہوندی آہی- تے برداریاں دیاں وی طرفاں آہیاں - جاگیردار زمیندار وی طرفدار اکھویندے آہن تے ہالہ اُگراہ افسر وی- عدالتی بولی وچ '' طرف '' مقدمے دیاں دِھراں لئی ورتیندا ہا- ہر کہیں طرفوں تارک تھیون- بھوئیں دی مالکی تے ہالہ اگراہی اُتے اُسرے پورے ویہار توں نابر تھیون ہے سنے ایہدے قانون کچہری دے- حاضر بادشاہی ہے ای طرف بندی پاروں - کافی والی بادشاہی طرفاں ترک کرن نال آونی اے- مالکی ونڈ نوں مکاون ای اوہدا کم ہوسی- '' ہر'' کہیں وچوں لنگھ کے'' طرفوں'' دی ''طر'' چا بنیا پر طرف نوں ترک کر کے '' تارک'' دا '' تار'' بن گیا-''کہیں'' دا کاف ''تارک'' دا کاف تھی کے نویں کج کلاہی دا کم کرن والیاں کافاں نال ونج رلیا- جے تارِک نوں تارَک پڑھو تاں اوہدا مطلب ہے اوہ خود جو جنگ ویلے سِر تے دھریندا اے- ہر رنگ دی طرف بندی نال جنگ اے گدائی دے گمانوں چُھٹی خلق دی-

مار زغار تاں ظاہر تھیویں سُرکا پی صُراحی دا

زغار زنگال وی ہے- سوگمان دا دِتا زنگال ہٹا کے ظاہر تھیون دی گل وی ہو سکدی اے- پر مار مَلن وی ہے لاون- ایہہ نابری دی گُم راہی والی سیاہی مَل کے ظاہر تھیون وی ہوسکدا اے- پر زغار دا مطلب کُوک وی اے، پُکار- ایہہ کوک ونگار ہے کُل گدائی گمانیاں نوں طرف بَھن بھیڑ وچ رل کھلوون لئی- پر ایہدے لئی اوہناں نوں گمان گوان والی صراحی دا سُرکا پیون دی لوڑ ہے- 

صراحی شاہ امراء دی ہوندی اے- ایہدا سُرکا سُرت بھلاون کیتے پیوندے نیں اوہ- پر کافی جیہڑی صراحی خلق اگے پئی کریندی اے اوہ ''صراح'' توں بنی اے- ''صراح'' ہے کُھل کے اندر دی گل کرن، مونہہ در مونہہ ہوون، ساہمنے ہو بولن- ایسے صراحی دے سُرکے وچوں زغار والی ونگار نِکلی اے- زغار دا اگلا رنگ ویکھو:

آپ سنجان اناالحق آکھیں مانیں عیش الٰہی دا

گمان ہے کجھ ہور ہوون، دوجا ہوون، دو نمبر ہوون- آپ سنجان گمان دا اُلٹ ہے- مخلوق دا گدائی وچوں نِکلن ای اناالحق آکھن ہے، اپنے کرنہار رُوپ وِچ آون ہے- اپنے وچُھنے تَت ست نال میل ہے-

عیش وی شاہاں امراواں دا ای کم ہا- پر عیش دا اک مطلب رِزق وی ہے، کھادھ- پرانی بادشاہی والا عیش اُلٹ گیا- نواں عیش الٰہی رِزق اے- سبھ سانجھا، طرفاں ترُٹیاں نیں تے خلقت ایس الٰہی عیش نوں مانن جوگی تھئی اے- ایس مانن وچ وی مان ہے پر گمان نہیں -

نفی سچل اثبات کریندا ویکھو سیر سپاہی دا 

کافی گدا توں ٹُری تے سپاہی تے آن مُکی اے- سپاہی بادشاہی دا ہتھیار اے، جیہدے نال اوہ خلق نوں گدا بنیندی اے- سپاہی دے زور پاروں ای اُپج کار اپنی کیتی نوں بادشاہی دے پیٹے پاون تے مجبور تھی ویندے نیں - سپاہی تے گدا ہِن اِکو میل دے جی- ہِینے میل وچوں ای بادشاہی نے کُجھ جِیئاں نوں سپاہی بنا گِھدا اے رہندیاں نوں گدا بناون لئی- سپاہی نوں سپاہت دا مان دِتا گیا اے- پر ایہہ مان وی گمان اے- سپاہی بادشاہی دا نونہہ اے پر اوہدی ہستی نونہہ توں ودھ نہیں - بادشاہی سپاہی نوں ہتھیار بناون لئی اوہنوں اپنی طاقت وچ حِصے داری دا گمان دیندی اے- پر کافی دی اخیرلی سطر وچ جیہڑا سپاہی آیا اے اوہ دھگانی بادشاہی والا سپاہی نہیں - ایہہ اوہ سپاہی اے جیہنے طرفاں نوں بھنن دا جنگ جِتیا اے- ایہہ اوہو گدا ای اے جیہنے گدائی والا گمان چھوڑیا اے تے نویں کج کلاہی دا کم وِڈیا اے- ایہہ سچل شاعر وی اے جیہدے نہ ہاں والے نفی اثبات والے سیرنے کافی دی بنتر سروپی اے-

سیر وچ کُھل اے چَس اے- ہے نہ اچنبھا، ویکھو- بادشاہی حُکماں قواعداں دے بدھے سپاہی سیر نہیں کر سکدے- اوہناں دا پھیرا ٹورا لوبھ لئی ہوندا اے، دھرو دھگان لئی، طرف بند ورتارے دی راکھی لئی- اوہ گمان دے چلائے چلدے نیں - ایہہ طرف تارک سپاہی بے گُمان اے-

سیر لفظ دا مطلب ہاسا بکھیڑا وی اے- سپاہی دا سیر نِرا پَیراں دا نہیں بولی دا وی اے- صراحی دے  سُرکے کرایا ہے ایہہ سیر- تے ویکھو، کریندا کیہ پیا اے ایہہ سیر، نفی راہیں اثبات تے اثبات راہیں نفی- ویکھو، کر ویکھو نہ سپاہی دے نال ایہہ سیر- کافی آہندی اے جیہڑا پَیر اگیرے ہوندا اے اوہو پچھیرے ہوندا اے دوجے نوں اگیرے کرن لئی- پیراں دی ٹوکویں اگیر پچھیر ای ٹورا ہے جیون دا- گمان والے وی ایہو ٹور ٹُریندے نیں پر ایہنوں گمان وچ گُم کر کے- اوہ گداواں نوں پک کریندے نیں جو گدائی گدائی اے تے بادشاہی باتشاہی- ایہہ نہیں سمجھن دیندے اوہناں نوں جو گدائی باتشاہی پاروں ہے تے باتشاہی گدائی پاروں - آپ وی نہیں ایہہ سمجھنا چاہوندے- سمجھ نوں اسمجھ بنا کے رکھدے نیں - ایہدے وِچ وی نفی اثبات دا رنگ ہے پر ہے اچیتا- نفی اثبات نوں اچیتا کرن ای گمان اے- ویکھو- کافی کیویں ایہہ گمان گواوندی اے آپنیاں رمزاں راہیں لفظاں دِیاں واجاں راہیں کھیڈ کے-

ایس کافی دِیاں رمزاں ہور کافیاں وی کھیڈیاں نیں آپو اپنے رنگ وچ- جیویں

میں ناہیاں، قسم سچے صاحب دی میں ناہیاں 

آہیاں وچوں ناہیاں تھیندیاں ناہیاں وچوں آہیاں 

طلسم نقش نقاش پُچھانیں ویکھو رنگ اِلاہیاں 

غوطے دے وچ غوطہ مارن کیئیں کج کُلاہیاں 

ایہیں کُوچے وچ سُنو سیّاں گُم ہوئیاں باتشاہیاں 

شاہ محمود دا مال لُٹیو نیں سچّل سچ سپاہیاں 

ایہہ پہلی سطر وچ کوئی رِیتل جیہی عاجزی اے متے:

میں ناہیاں قسم سچے صاحب دی میں ناہیاں 

پر ایہہ سطر تے رہاؤ اے ایہنے ہر انترے نال رل کھیڈنا اے- آپنا وی رنگ وٹاونا تے انترے دا وی- رَتا گوہ نال ویکھیے ایہنوں، کوئی بھیت نہ ہووے-

ایہہ قسم کھاون دی لوڑ کیوں پے گئی سچل سائیں نوں - ایڈی کاہدی بے اعتباری آہی- عام ورتارے وچ تے قسم کھاوندا اے لوک سچ توں مُکرن لئی سچ نوں لُکاون لئی- کِتے اوس عام پینترے دی نقل تے نہیں پئی بنیندی کافی- نال ای انترا آیائے:

آہیاں وچوں ناہیاں تھیندیاں ناہیاں وچوں آہیاں 

تھئی نہ اوہا گل- میں ناہیاں والی ناہی وچوں تے میں آہیاں والی آہی نکل آئی اے- ایسے ہ نوں پئی لُکیندی آہی پہلی سطر؟ جیہڑی میں گئی اے میں اوہو ای تے نہیں پرتی سگویں - کیوں جو '' تھیندیاں'' دا تھیون ہور ہوون ہے- اصلوں اُلٹ ہوون- پہلی میں دی ناہی وچوں جس میں دی آہی تھئی اے اوہ پہلی دا اُلٹاء اے- پر کیویں -

لفظ قسم نوں جے قَسِم پڑھو تے اوہ ہے ونڈن، کِھنڈاون، حصے کرن- ہو سکدا اے رہاؤ والی سطر پئی آکھدی ہووے، میں گواونی آں آپنا آپا، باتشاہی ورتارے دا گھڑ چلایا آپا، میں ایہدا انکار تھیونی ہاں تے سچے صاحب دی ہستی دا حصہ ہوون دا اقرار- ہوسکدا اے جو قسم سچے صاحب آپ کھادی ہووے بھئی میں کوئی وکھری پروکھی ہوند نہیں ہاں - تے ایس ناہی وچوں ایہہ آہی نِکلے جو میں کُل ہوند ہاں -

طلسم نقش نقاش پچھانیں ویکھو رنگ الاہیاں 

طلسم جادو اے- نقش جادو پاون واسطے وی بنایا ویندا اے تے جادو ہٹاون واسطے وی- نقش تے نقاش نوں وکھو وکھ سمجھیے تاں جادو پاون والے نقش وچ پھس گئے اسیں - نقش نقاش نوں اِک سمجھیے تاں جادو ہٹاون والا نقش سَر گیا- بُھلاوا ٹل گیا- نقش نقاش دے دو نُون دو ناہیاں نیں - دوئی دِیاں ناہیاں - ایہناں وچوں الاہی رنگ دے الف والی آہی تھئی اے- 

نقاش تے نقش بناون ہار اے اوہنوں نقش توں باہر کیتا نہیں تے نقش طلسم بنیا نہیں - باتشاہی ایہو کریندی اے تے ایسے طلسم وچ پھسدی اے آپ وی تے خلقت نوں وی پھسیندی اے- باتشاہی دا زر زور اصل وچ خلق کولوں کھوہی سکت اے- باتشاہی والے ایس سچ نوں اوہلے کرکے طلسم بنا دیندے نیں جیون نوں - آپ ایس طلسم وچ غوطہ مریندے نیں - کج کلاہی ہے تاج نوں ونگا کرن- ایہہ شاہی دی ناہی کرن لئی نہیں کریندے تاجاں والے- شاہی نوں معشوقی بناون لئی کریندے نیں - ایہہ غوطے وچ غوطہ اے- میں دا میں دے طلسم وچ غوطہ- طلسموں طلسم، گمانوں گمان- ایہہ ''میں'' دا کوچا اے، ''میں'' یار دی گلی- میں آپ اپنی عاشق اے سو ایس طلسمی کُوچے وچ گُم اے-

کُوچا وی غمزے وانگوں غزل رِیت دا پرانا رَچھ اے- یار دا کوچا ''میں'' نوں گوان دی رمز آہی - ایتھے کُوچا میں وچ ڈُبن دی رمز تھی گیا اے- غزل رِیت درباری طلسم وچ گم تھی گئی اے، کج کلاہی دے غوطے وچ غوطہ مار گئی اے-

'' سُنو سیّاں'' آپنیاں سنگیاں نال گل اے- مرد شاہاں دی ناہی نیں ایہہ سیّاں - گھنی اپنائت ہے'' سُنو سیّاں'' وچ- میں دے طلسمی کوچے دے وچکار ابھری اے ایہہ اپنائت، طلسم والی ''غیری'' دی ناہی بن کے- میں والے وجوگُو طلسم وچوں اپنائت نکلی اے- بولن والے طلسم دی ناہی وچوں سُنن والی آہی- طلسمی بے سُرتی دی ناہی وِچوں سانجھی پرچول دی آہی- ''سُنو سیّاں'' وچ اک اُبھرویں گُونج اے جیہڑی ''گم ہوئیاں'' والی غوطل گونج دی ناہی اے-

طلسم نقش تے رنگ الاہی والی ناہی آہی کافی وچ اکھراں دے لاء ٹکراء راہیں کھیڈی اے-

طلسم دے میم وچ ای گم ہوون دا میم اے- نقاش والا الف نقش دے اندر دِسے تاں نقش آپ نقاش اے- الف نوں نہ سنجانو تے نقش طلسم اے-

نقش نقاش وچ الف نے اپنائت آندی اے- غوطے وچ غوطہ غین دی غیری اے-

'' شاہ محمود دا مال'' وچ الف نوں میماں نے ولیھٹیا ہویا اے- ایہہ ''طلسم'' تے ''گُم'' والیاں میماں نیں - ایہو جُڑکے ''شاہ محمود'' بنیاں نیں -

ایہناں میماں دے طلسم نوں ''سچل سچ سپاہیاں'' دیاں سِیناں تروڑیا اے- ایہہ اوہو ''سُنو سیّاں'' والے سین نیں - ایہو سچے صاحب دی قسم وچ وی نیں -(صاحب دے عربی صواد دا دیسی سواد سچ دے سین ورگا ای اے) 

شاہ محمود دا مال اوہدا اپنا نہیں - آپ تے اوہ ہے ای نہیں - لوک کرنی دی لُٹ ای جُڑ کے شاہ محمود دی طلسمی ہستی بنی اے- مال دا لام لُٹ دا ای لام اے- ایہو ''طلسم'' وچ وڑکے سَم گیا ہا- سپاہیاں دی لُٹ شاہ محمود والی لُٹ دی ناہی اے- سپاہی جد تائیں کج کلاہی دے طلسم وچ پھاتے رہے اوہ خلق نوں لُٹ کے گدا تے محمود نوں شاہ بنیندے آئے- ہُن آپنی طلسمی میں دی ناہی کرکے سچ سپاہی تھئے نیں - اوہناں خلقت دی کرنی شاہ محمود کنوں چھڈا گِھدی اے- جیہڑا محمود دی میں وچ بَجھ کے مال تھی گیا ہا اوہ وت سچ تھی گیا اے جو اوہ اصل وچ ہے- شاہ محمود دی لُٹ والا لام سپاہیاں دی لُٹ والے لام نے اُلٹا دِتا اے- ایہو اُلٹاونا لام ای سچل وچ اے- سچل سچ کرن والا اے- سچ سپاہی سچل دِیاں سیّاں نیں -

'' کلاہیاں'' ''الاہیاں'' دا اُلٹ اے، اوہدا وگاڑ- ''کلاہیاں'' والا کاف ای ''کیئیں کج کلاہیاں'' وچ پسریا اے- ایہو ای محمودی میں دے گُم کرنے کُوچے دا کاف اے- کاف کاف وچ گُم تھی گئے نیں - غوطے وچ غوطہ مار گئے نیں –

2

ایہناں کافیاں دے ہُنر پچھے ِاک نویکلا ڈھنگ ہے سوچن دا، جیون نوں سمجھن دا- جیون نوں جیون دا-سمجھو کافیاں دے ہُنر وِچوں اوہ سوچن سمجھن جیون دا ڈھنگ نِتردا اے- یا اِنج آکھو جو ایہہ ہُنر تے اوہ ڈھنگ اِکدوجے وچوں نکلے نیں - اوہ سوچ ڈھنگ ایہہ ہے جو ہر ہوند دے اندروں اوہدا اُلٹ اُبھردا اے- جو ہے اوہدے وِچ آپنے آپ نوں اصلوں اُلٹاون دا ست وی ہے کیوں جو ہر بنتر اپنے اُلٹ نوں سماون پاروں بنی اے- تروڑ نوں جوڑ بناون پاروں - سو جوڑ دے اندر ای تروڑ وی لُکیا ہویا اے - کوئی ہوند دوجی کنوں وکھ نہیں -

کافیاں دی بنتر سانوں ٹُنبدی اے بھئی اوس وسیب نوں ویکھو جیہدے وِچوں ایہہ نِکلیاں نیں، جِس جوڑ دا ایہہ تروڑ نیں: سچل صاحب دے ویلے دا وسیب، اوس ویلے دی رِزق ورتن- پر ایہہ ویکھن لئی سانوں باتشاہی اہلکاراں دِیاں لِکھتاں پھرولنِیاں پوندیاں نیں - کیونجو طلسماں وچ پھاتی خلقت نے آپ تے آپنی وار دا ویروا کیتا کوئی نہیں - سچ سپاہی رمزاں راہیں سچ وکھیندے آئے- پر باتشاہی نوں آپنا ورتارا چلاون لئی لوڑ آہی جانکاری دی، آپنے کیتے نوں جاچن دی، نالے آپنے کیتے نوں خلقت دا بَھلا بنا وکھاون دی- سو اہلکاراں گھنی گھال نال آپنیاں لِکھتاں جوڑیاں - ایہناں لِکھتاں پِچھے جو سوچن ڈھنگ اے اوہ کافیاں والے ڈھنگ دا اُلٹ اے پر سچ رمزاں والی آہی ناہی راہیں اسیں ایہناں لکھتاں دا بھیت جاچ سکنے آں تے ایس بھیت وِچوں خلقت دی وار جھات سکنے آں -

ایچ-ٹی-سورلے انگریز راج دی وڈی لاکڑ1 انڈین سِول سروس دا نگ ہا- ویہویں صدی دے پوندلے ادھے سِندھ وچ نوکری کیتیوس- اِنڈین سِول سروس انگریز راج دا مُڈھلا تھم آہی- ایہدیاں افسراں نوں آپو آپنے علاقے بارے گُوڑھی سمجھ بناونی پوندی آہی پربندھ چلاون واسطے- سورلے سندھ بارے بھرپور جانکاری کیتی، آپ ویکھیا بھالیا وی، آپنیاں پچھلیاں افسراں دِیاں 

_______________________________________________________________

-1 لاکڑ = اہلکاری، بیوروکریسی-

لِکھتاں تے مغل وارے دِیاں لِکھتاں وی پرچولیاں - سورلے والی سمجھ سار دی لوڑ پاکستان سرکار نوں وی پئی- سو اوہنے 1956ء وچ سورلے کولوں سندھ دا صوبہ نامہ(گیزیٹئر) لکھوایا- پر ساڈے حساب ودھیرے گوہ گوچری اوہدی شاہ لطیف بھٹائی بارے 1940ء دی چھپی کتاب اے- ایس کتاب توں پتہ لگدا جو سورلے فلسفے وار کاری تے سلیکھ دا وی گھنا وجری اے-

کتاب دے دو حصے نیں - پہلے وِچ ویروا اے سندھ دے وسیب دا قدیموں لاء انگریز راج تائیں - گھنا ویروا مغل راج تے مگروں آئے کلہوڑا تے ٹالپور راجاں دا اے- ایہدے وِچ بھوئیں پربندھ، کر اُگراہی تے وسیبی میل ونڈ دا حال دِتوس- دُوجے حصے وچ شاہ لطیف دی شاعری دا ویروا کیتوس- بولی، شاعری دی بنتر تے وچار بارے آپنی سنجان دسیوس- ہند سندھ دی سنگیت ریت کیہ ہے تے اوہدے نال کیہ جوڑ ہے شاہ لطیف دی شاعری دا ایہہ وی گِن وکھالیوس- انگریزی تے فارسی شاعراں نال لا ٹکراء وی کیتوس شاہ لطیف دا تھاؤں تھائیں - چونویں شعراں دا انگریزی اُلتھا وی دِتوس-

پر کتاب دے دوئے حصے دو اوپریاں گوانڈھیاں ہار نیں - آپس وچ ایہناں دی کوئی ساکاداری کوئی لین دین سہی نہیں ہوندا- پہلے حصے وچ وسیب دیاں میلاں دی ونڈ دا کھلارواں لیکھا کیتا گیا اے، مالک میلاں دے دھرو دھگان پاروں واہکاں ماچھیاں کسب کاراں دیہاڑی داراں نوں جیہڑا دُکھ جیون جالنا پیا اوہدا لیکھا- ایس لیکھے نوں دوجے حصے وچ شاہ لطیف دی شاعری دی پڑھت وچ آندا ای نہیں گیا- ایہہ تے دسیا گیا اے جو شاہ لطیف عاماں نال اوہناں دی بولی وچ گل پئے کریندے نیں - پر نال ای ایہہ دسیا گیا اے جو شاعری اوہناں دی ہے صوفی مت دیاں بھیتاں دا بیان عشق دِیاں رمزاں راہیں - صوفی مت دیاں ایہناں عشق رمزے بھیتاں دا شاعری نوں سُنن گاون والیاں دے ہڈ ورتے کشٹ نال جوڑ کیویں جُڑدا ہے ایہہ پُچھ بنی ای نہیں سورلے لئی- اوہدے بھانے شاہ لطیف اک بھیتل صوفی نیں تے بھیتل صوفی مت اِک ریت ہے وچار کلام دی جیہڑی عربوں عجموں ٹُرکے سندھ آئی اے- ایس ریت دے پرانے ہِندی ویدک وچار نال وی ٹانکے ہن پرانے یونانی تے ایرانی وچار نال وی- پر ایس ریت دا اوس رزق ورتن نال اوس جیون جال نال کیہ لاگا جوگا ہے جیہدے وچ رہ کے شاہ لطیف ایہہ ریت اپنائی تے نبھائی، ایہہ گل چھیڑی ای نہیں گئی-

کتاب دی ایہہ ونڈ سورلے دی بُھل نہیں، اوہدی گہل پاروں نہیں - ایس ونڈ پِچھے اک مت ہے جیہڑا سورلے ویلے حاکم میلاں دا منظوریا طریقہ ہا سوچن سمجھن دا- عِلم یا وچار وسیب دی وار وچوں ناہے پُنگردے نِسردے- ایہناں دی ہوند وکھری آہی، وچاروان دی آپنی کاڈھ یا اوہدی رِیت دی دین- ایہہ مت کوئی سورلے دے ویلے ناہا ٹریا- ایہہ جُگاں پرانا ہے- ایہہ ٹُریا کیویں ایہہ گوہ گوچری ہے-

جیہناں کول دولت طاقت آہی اوہ اوہنوں خلقت دی کرنی کنوں اصلوں وکھ کر کے ویکھنا وکھاونا چاہوندے آہن- جانے ایہہ ساڈی کمائی اے یا قدرت دی دین- ایڈے انھے وی ناہن اوہ جو ساہمنے ہوندی اوہناں نوں دسیندی کوئی نہ آہی اصلوں - ایہہ تاں پتہ ای ہانیں جو خلقت دی اُگائی وچوں اگراہی نال ای ساڈا ساج سجیا اے- پر ایس گل نوں نہ اوہ آپ مننا چاہوندے آہن ڈِھڈوں نہ خلقت دا ایس دھیانے پون وارا کھاندا ہانیں - دباون ہی بَندا ہا ایس گل نوں - سو ایہا سوچ منظوری پرچاری گئی جو اِکو سِرا ہے ہستی دے دھاگے دا، تے اوہ اُپرلیاں دے ہتھ ہے- ہوون اُپروں ہیٹھاں آوندا اے ہیٹھوں اُپر نہیں ویندا- حُکم تے دولت پاروں خلقت دی کرنی ہے خلقت دی کرنی پاروں حکم تے دولت نہیں - ایسے گل دا ای انگ ہا ایہہ جو سوچ وِچوں وسیب جمیا اے وسیب وچوں سوچ نہیں جمی- سوچ اُتم ہے، تت ست ہے- ایہو ہلیندی جُلیندی اے حیاتی کوں - ایہہ آپ اپنی جاونہار تے پالنہار اے- سوچوان یا شاعر وسیب دی وار دا گھڑیا چنڈیا نہیں ہوندا- اوہ قدرت دا کرشمہ ہوندا اے-

ایسے گل دا ای ودھاہے اگوں جو ہر ہوند وکھو وکھ ہے، الگ ہے- اک دا دوجی نال کوئی اندروکا ساک نہیں بنتر دا- اِک دوجی وچ رل نہیں سکدی- کرنہار دی کرنی اوہدی کرت وِچ نہیں - کرت آپنے آپ وچ پوری الگ ہوند اے، کرنہار کنوں مُولوں وکھ- ہونداں اِکدوجی کنوں بے لاگ ہن سو اوپریاں ہن- سو اِک دوجی نوں نسنگ ملّے مارے، ہنڈا کھپاوے ایہو بندا ہے- ایہو جیون ہے- سورلے دی سوچنی دا ظاہرا رنگ نہیں ایہہ- پر ایہہ اوہدا اندرلا ڈھنگ ہے- اوہنوں متے آپ وی ایس گل دی پوری سنبھال نہیں - ایہہ گل سمجھو اوہدا ادھ چیت اے پر ایہو ادھ چیت ای اوہنوں چلاوندا لکھاوندا اے- ظاہرا تے اوہ سچیت عالم اے، وسیب دے ورتارے دا گھن جانُو اے، پارکھ اے شاعری دا، نروارنہار ہے فلسفیاں تے وچار رِیتاں دا- پر کیہ کرے نال ای اوہ تھم ہے انگریز راسوال شاہی دا، آئی سی ایس افسر اے سندھ وچ-

یورپ وچ راسوالی دی جیہڑی اُتھلویں پرچول تھئی اے اُنھیویں صدی دے دوجے ادھے اوس پاروں ہُن ایہہ گل مُولوں ای لانبھے تے نہیں کیتی جا سکدی جو وسیب وِچ جو ورتیندی ہے اوہدا کائی ہتھ تاں ہے سوچ نوں بناون چلاون وِچ- شاعر دے جیون دا اوہدے ویلے دا ویروا تاں کرنا ای پونا اے سو کر دیو- ایہہ ویروا کیویں جُڑدا اے اوہدی لِکھت نال ایہہ نہ دسن ٹر پوئیو- لکھیار نوں ادھ چیتیوں ای سُنیندی اے ایہہ گل تے اوہدی کانی نوں سنبھلیندی اے-

سورلے دی پرانے سندھی وسیب بارے جانکاری دا اک سوما اوہدیاں وڈکیاں دِیاں لِکھتاں نیں، پچھلیریاں انگریز افسراں دِیاں - 1876 تے1901 وِچ چھپے صوبے نامے، تے ہور رپورٹاں، چیتِیاں، ڈائریاں، حکم نامے- ایہہ لِکھتاں پَتِیل ویروا کریندیاں نیں سندھ دے وسیب دا- کیہڑے کیہڑے میل نیں اِتھاں، تے کیویں بنے نیں - اُپج کیویں تھیندی اے- بھوئیں پانی دا کیہ رنگ اے تھاؤں تھائیں - اُپج کار نوں کیہ بچدا اے تے حاکم میلاں نوں کیہ پُجدا اے تے کیویں - اُپج کار دی کیویں لنگھدی اے- اوہ ویلا کیویں کٹیندا اے- اُپج کار دی مند حالی دا بھار مغل کلہوڑا ٹالپور راجاں دی کیتی ان کیتی اُتے پایا گیا اے- نال ای پولے کسبی ہتھ نال انگریز راج دی آندی سودھ سوار وی جتائی گئی اے- ویکھو نا جی اُپج کار دا حال اجے بُہتا چنگا تے نہیں پر اوڈا ماڑا نہیں جیڈا پرانیاں واریاں وچ ہا-ایہہ بھیت کون کھولے جو مُول تہاڈے نویں سودھ سوارُو راج دا وی اوہو ای اے جو  پِچھلیریاں دا ہا- اُپج کار دی کیتی نوں آپنی مَل بناونا، ایس مَل نال آپنی دولت حکومت اُسارنا تے اوس دولت حکومت دے سِر تے اُپجکار نوں مُڑ آپنے لاہے لئی جونا- ایہہ تے وادھا ہے تہاڈا جو تہاڈے کول نویں ڈَول نیں، نویاں ویتراں نیں کم کاج سہنجن1 دِیاں - پر ایہہ وی تے وادھا ہے تہاڈا جو تساں سندھ دی اُپج نوں سوَلّے بھا چا کھڑنا اے آپنے دیس تے اوتھوں اوہنوں مہنگی وست دے رُوپ مُڑ اِتھاں آن ویچنا اے-

پچھلیریاں انگریز افسراں وچ رچرڈ برٹن وی اے ایسٹ انڈیا کمپنی دی بمبے آرمی دا- رچرڈ برٹن دیاں چِٹھیاں دی لڑی اے آپنے ساتھی بُل نوں لِکھی- نہ چِٹھیاں چِٹھیاں نیں نہ بُل کوئی اصل ساتھی اے- بُل رمز اے عام انگریز لئی- تے چِٹھی لکھت پینترا اے برٹن دا- ایہہ پینترا اوہنوں لمی ویہل دیندا اے ٹوک ٹِچکر دی، سندھ وچ جو اس ڈِٹھا اوہدے تے- ایہہ نویں سُکھالے یورپی وسیبوں آئے دھاواکار دی نقشہ کاری اے اوس اصلوں پَچھڑے اصلوں کھوٹے تے آتر وسیب دی جیہنوں سودھن سوارن دا بھار اوہدے اُتے آن پیا اے- پر ایہہ ٹوک ٹِچکر جیہنوں خالص انگریزی رنگ دا ہاس رس منیا ویندا اے ایہہ بھوگ نہیں پون دیندی جو کیوں چاتی ودے نیں ایڈا بھار ایہہ ہِمتال کمپنی والے- مُول مُدا کیہ اے اوہناں دا تے اوہناں دی سرکار دا- کمپنی دی کھٹی وٹی دا لیکھا نال دھر کے پڑھیجے تاں آپنے آپ نوں بھنڈیندی جاپدی اے برٹن دی ٹوک ٹِچکر-

سورلے دیاں سومیاں وِچ مغل واریاں دِیاں لکھتاں وی نیں - ابوالفضل

_______________________________________________________________

-1 سہنجن= ترتیب دیون، منظم کرن، آرگنائز کرن ('' لشکر ہوئے سہنجے'' میاں محمد)-

دی آئین اکبری تے ہور- آئین اکبری بھرواں ویروا اے اکبری راج وِچ بھوئیں دے بندوبست دا تے کر وصولی دا- پر مُول ایس ویروے دا وی ہے باتشاہی ویہار دیاں گُناں دی گواہی تے ایس گواہی راہیں باتشاہی ورتارے دی پکیائی تے منوائی- سو کیہ سورلے آپ تے کیہ اوہدے سومے سبھ خلق دے حال دا ویروا کریندے نیں - اوہدے دُکھ دا ہِرکھ جتیندے نیں پر خلق نوں ایس حال تائیں اپڑاون وِچ آپنا تے آپنے میل دا ہتھ نہیں ویکھن دیندے کِسے نوں - سوچ ڈھنگ وٹاون آپنا تاں ہتھ دِسے اوہناں دا- تے سوچ ڈھنگ نرا سوچ ڈھنگ تے ہویا نہ، اوہ تاں ہویا جیون ڈھنگ- اوہنوں وٹاون تے آپ کِتھاں ونجن- سوچ ڈھنگ وٹاون تاں منن جو ہِکا  سِرا نہیں جیون دے دھاگے دا جو اُپرلیاں دے ہتھ اے- دوجا  سِرا وی ہے جو کامیاں کرتیاں دے ہتھ اے-تے دھاگا جیون دا اُپروں ہیٹھاں ای نہیں آوندا ہیٹھوں اُپر وی ویندا اے- سگوں پوند ہیٹھوں اُپر ای ویندا اے تاں ای وت اُپروں ہیٹھ آوندا اے- ایہہ ہینیاں بے زوراں دی کمائی اے جو اساں پچائی بیٹھے آں - تے ساڈا رنگ روپ اوسے پچائی دا ای نور ظہور اے- ایہہ منیاں سورلے دی کتاب دے دونہہ حصیاں وچ کھلیاری سانجھی کندھ ڈھے ویندی اے- جوڑ جُڑ ویندا اے شاہ لطیف دی لِکھت دا اوہناں دے ویلے دے ویروے نال- ایہہ جوڑ جڑیندا اے تاں شاہ لطیف کوئی بھیتل صوفی نہیں رہندے آپنی گجھی رُجھ وچ رُدّھے- اوہناں دی لِکھت خلق دے وجوگ وچوں نِسردی جاپدی اے اوہدی پُکار بن کے اوہدا اُپا بن کے-

شاہ لطیف دی لِکھت نوں اوہناں دے ویلے نال میلن دی تے سورلے دے کیتے بھیتل اُلتھے دے وٹ کھولن دی توفیق تاں سانوں مِلسی جد مِلی، ہتھلا آہر تاں ہے ساڈا سچل سرمست دی لِکھت نوں اوہناں دے ویلے نال جوڑن دا- سورلے دے کیتے سندھ وسیب ویروے وچ سچل صاحب دا ویلا وی آوندا اے - آپ جمے 1739 وِچ جدوں مغل راج دا ہتھ لہہ گیا سندھ اُتوں تے کلہوڑا راج آگیا- 1829 وچ آپ گذر گئے- ایہہ ویلا ہے انگریز راسوال شاہی دے کُھلے قبضے دا-جیویں شاہی ویروا کاراں دی اکواسی سوچنی نویں نہیں، اوڈی پرانی اے جیڈی شاہی اے، ہاں شاہی دے نویں سو نویں رنگ ایس سوچنی نوں وی نِت نویں کریندے رہندے نیں، ایویں ای سچل دی جُگڑویں 1 سوچنی وی نویں نہیں، اوہناں دی آپنی کاڈھ نہیں - ایہہ خلق دے اندر نِت دبائی نِت اُٹھدی نابری دی چِرکالی رِیت دی دین اے- ایہہ رِیت وی نِت نوِیں پئی تھیندی اے خلق دے چھوہے ہر نویں گھول نال-

کافی ''چھوڑ گمان گدائی والا'' سانوں پُچھدی اے- گدا کون اے؟ کیویں بنیا اے- گدائی گمان کِس دِتا اے اوہنوں - سورلے دا ویروا دسیندا اے جو گدائی عام اے سچل صاحب دے ویلے- تھاؤں تھائیں مانگتاں دی بِھیڑ دسیندی اے- ایہہ لوک اِتھاویں ای نہیں - کدیں ایہہ آپ یا وڈکے ایہناں دے کائی کار کریندے آہے بھوئیں پانی نال جُڑیا- یا سیپی آہے، اپنے کسب  راہیں لوڑاں پوریندے آہے وستی والیاں دِیاں – مُڑکیہ بَنِیاں جو آپنی کار_____________________________________________________________

1- جُگڑویں = دوہری، اُلٹاواں نوں میلن والی، اجوڑاں نوں جوڑن والی 

(میاں محمد دا ورتیا لفظ-)

چھوڑ کے گدائی کرنی پے گئی ایہناں نوں - سورلے دے ویروے وچوں ڈُھونڈیئے تاں جواب مِل ویسی ایس گل دا-

سورلے دسیندا اے سندھ نَیں دِیاں دونہاں کندھیاں دے نالو نال گھنی قابل بھوئیں اے اَٹ دی بنائی، تے سلابے دا وتر وی گھنا اے- ہر رنگ دی فصل تھیندی اے- کئیں جائیں تے دنیا دی سبھ توں اُتم بھوئیں سہی تھیندی اے ایہہ- کھاد رُوڑیوں باجھ ای ترے فصلاں سال دِیاں رجوِیاں دیندی اے- سلابے توں اگیرے وی گھنی بھوئیں ہے اَٹ بنائی جیہنوں نہراں جھلاراں راہیں پانی اپڑدا اے - بھوئیں دی مالکی زمینداراں کول اے- قابل بھوئیں جِتنی جتھاں وی ہے کِسے زمیندار دی طرف اے- سرکار نوں ہالہ زمیندار ای تاریندا اے- ہالہ 1/5، 2/5 یا 1/3 ہو سکدا اے- بھوئیں دی سکت دے حساب سِر- بھوئیں دی سکت نَیں دی نیڑ تے آہی- سلابا پہلے درجے تے ہا- دوجا درجہ ہا کُجھ ہٹویں بھوئیں دا جیہنوں نہراں جھلاراں پیچدیاں آہن تے تریجی آہی ہور دراڈی، بنجر اجاڑ وِچوں جنگل مار کے کڈھی بھوئیں -

ہالہ تے زمیندار سرکار نوں چا دیندا اے پر رہندے جھاڑ وِچوں اوہ آپنے جوگے کئیاں رنگاں دے کر اگریہندا اے - کِتے جاگیردار وی نیں جیہناں نوں کُل ہالہ یا اوہدا کجھ حصہ رکھن دی معافی مِلی ہوئی اے فوج بناون لئی یا کسے ہور کارن- ایتھے جاگیرداراں دی طرف وی اے بھوئیں - سرکار زمیندار تے جاگیردار دیاں ساریاں لاگاں نوں پورا کرکے اُپج کار نوں جو بچدا ہا اوہدے وچ حصہ ہا سیپیاں دا- سو اُپجکار کول آپنی گُذران لئی گھٹ ای بچدا ہا- اُتوں ہور وی پواڑے آہے اوہدے بھاء دے- ہالہ اُگراہی اخیرلے مغل وارے وچ ٹھیکے تے چلی گئی آہی- کلہوڑا ٹالپور راج وِچ وی ٹھیکے دا ای ورتارا ہا- ٹھیکیداراں چنگا نچوڑنا واہی وان نوں - اوہدے کول اگلی فصل جوگا خرچہ وی نہ رہنا- سو اوہنوں شاہوکاراں کنوں ادھار چاونا پوندا ہا- شاہوکار ادھار دے وٹے وچ فصل دا حصہ ِگھندے آہن پر اوس حصے دا مُل اوہ لاوندے آہن جو اوہناں نوں وارا کھاوے- واہی وان ویاج ای تاریندا ہا ساری عمر- مُول دی وار ای ناہی آوندی-

سیپیاں کسبیاں نوں وی رنگ رنگ دے کر تارنے پوندے آہن- کلہوڑا ٹالپور راج وِچ دیہاڑی کِتنی آہی ایس بارے سورلے نوں پوری سار نہیں مِلی پر اوہدا گویڑ اے جو آئین اکبری وِچ دسی دیہاڑی ای چالو رہی کلہوڑیاں ٹالپوراں وارے وی- جے ایہہ گویڑ ٹھیک اے تاں عام دیہاڑی دار نوں دو یا ترے دام روز دے ڈِھیندے آہے- ڈوڈھ دام وچ اِک بندے دی گذر ہو ویندی آہی- رہندے ادھے یا ڈوڈھ وچ جِیا جنت دی پال سنبھال کیویں تھیندی آہی ایہدا بھوگ نہ ابوالفضل پایا اے نہ سورلے- کسبی کاریگر نوں ترے یا ساڈھے ترے روپئے مہینہ ڈِھیندا ہا- روپئے وچ تریہہ یا چالیہہ دام ہوندے آہے- سو کسبی کاریگر دا رُولا وی عام دیہاڑی دار والا ای ہا- وگار دا عام رواج ہا- اورنگ زیب حکم وی کڈھے وگار دی مناہی لئی پر سندھ وچ جاپدا اے گھٹ ای کِسے منے- کئیں وڈیاں نہراں وگار نال ای بنیاں - سورلے دسیندا اے جو اجے وی اک چنگیری نہر ''وگیاری'' اکھویندی اے - کامے کاریگر تے واہک ساہ نُوں سریر وچ رکھن جوگا مساں ای کما سکدے آہے-

وڈا کر تاں ہالہ ای ہا پر واہی وان اُتے نِکے موٹے ڈھیر سارے ہور کراں دا بھار وی ہا- ایہہ کر لاگو تھیندے سن جاگیرداراں زمینداراں اہلکاراں ولوں رنگ رنگ دیاں خرچیاں تے حق وصولیاں دے ناں تے- کر وصولی دیاں ٹھیکیاں اجاریاں وڈھی چَٹی تے دھکے شاہی دے ہتھ چوکھے لمیرے کر چھوڑے سن- اُپج کار دی کیتی اُتے حق ہا ہر ٹھگ تے زوراور دا- حق ناہا تے اوہدا آپنا ناہا- واہی مگروں سندھ وچ دوجا وڈا آہر ہا مچھی گیری، ڈناں جھیلاں تے، نَیں نالیاں تے، سمندر تے- ماچھی نوں پُور دا ادھا یا تریجا حصہ کر پاروں دینا پوندا ہا حاکماں نوں - کراچی وچ ماچھیاں اُتے تیراں رنگاں دے کر لاگو سن-

اُپج کار دا ست جدوں اصلوں مُک وینا تاں اوس گدائی تے آ وینا- پر اُپج کریندیاں وی آپنی کیتی اُتے اپنا حق نہ ہوون پاروں اوہدی ہستی گدا والی ای آہی- اوہ آپنا کیتا نہ ہا گِھندا- دوجیاں دا چھوڑیا گِھندا ہا- ایہو مخلوق اے جیہدے نال سچل دِیاں کافیاں گل کیتی اے تے اوہنوں آپنی اصل ہستی دی سنجان کرائی اے-

شاعری دی رِیتل پڑھت کرن والیاں تے صُوفی مت دیاں رِیتل وجریاں نُوں ساڈی ایہہ گل وارے وِچ نہیں - اوہناں لیکھے سچل دا مضمون ہے خدا تے انسان دا رِشتہ- اوہ آکھدے نیں شاعر دی سوچ ایہہ ہے جو خدا خود انسان دے اندر موجود ہے- انسان نوں بس اوہدی سنجان کرن دی لوڑ اے- سنجان تھئی نہیں تے شاہی شملہ انسان دے سِر تے بجھا نہیں - گدائی دا گمان انسان دی ایہہ سوچ ہے جو اوہ خالق کنوں اصلوں وکھری ادھین ہستی اے- ایہہ سوچ دِتی اے انسان نوں ٹھیٹھ مذہبی عالماں - ایسے پاروں سچل نوں ایہہ عالم نہیں سُکھاوندے- چلو ایویں ای سہی- پر ایہہ وی تے دسن نہ سانوں ایہہ پڑھت کار ایہہ صوفی سیانے بھئی کامیاں کرتیاں نوں بُھکھ دُکھ وچ جھوکن والیاں اندر اوہناں دی کیتی نوں آپنے سُکھال لئی ورتن والیاں اندر خالق کِس رنگ وِچ موجود اے تے ایہہ اوہدی سنجان کیویں کر سکدے نیں - کِتے ایہہ تے نہیں جو ایس دھرو دھگان نے ای ایہناں دی ہستی بنائی اے- ایہو ایہناں دا خالق اے تے ایہدی سنجان چنگی کیتی بیٹھے نیں ایہہ چروکنی- گدائی دا گمان ایہناں نوں کیوں ہوونا اے ایہہ تے آپ گدا بنیندے نیں اُپج کاراں کولوں اوہناں دی کیتی کھوہ کے - تے وت ثواب وی کھٹیندے نیں اوہناں نوں جُوٹھا بیہا ورت کے-

تے جیہناں نوں ایہناں طرفداراں مالکاں حاکماں گدا بنا دِتا اے اوہ آپنی گدائی نوں ایہناں دا دھرو دھگان نہیں سمجھدے آپنی تقدیر سمجھدے نیں - اوہناں نوں ایہہ سمجھاون والے کون نیں ایہہ سچل سمجھایا اے:

خلق جماعت جوڑ کراہن آپ کوں پِیر سڈیندے

دست جھپال مصلّے کُلّے کورا کُوڑ بنیندے

درد بِنا دِلبر دے اوہ سبھ بیجا کم کمیندے

سچل دا ایہو سخن سچا کستوری آپ اڈیندے

خلق نوں ایہہ میلدے نیں، اک جماعت بنیندے نیں اپنی پیری دے ماتحت کرن لئی- سوچیا سمجھیا کم ہے ایہہ- خاص ٹیچا ہے ایہناں دا- جے ایہہ خلق نوں آپنی پیری چلاون لئی نہ جوڑن تاں متے خلق جماعت جُڑ ونجے آپنے اُپر ہوندی سختی دا مونہہ موڑن واسطے، آپنا حق کھوہن والیاں اگے ویہرن واسطے- ایہہ پیر جیہڑا گانڈھا گنڈھدے نیں اوہ خلق نوں اوس پاسے ہوون ای نہیں دیندا- ایہہ پیر مصلے کُلّے سجا کے چِٹا جُھوٹھ ورتا کے خلق نوں منتا مریدی وچ جوڑ گِھندے نیں - ایہہ جُڑن لوکاں نوں آپنی حالت بارے سوچن دی کھیچل کنوں ازاد کر دیندا اے- اوہ پیر نوں دُکھاں دا دارُو من گِھندے نیں آپنا درد اوہدی محبت نوں دے دیندے نیں - ایہناں پیراں دے دِل وچ کوئی درد نہیں ہوندا نہ ایہناں دا کوئی دِلبر ہوندا اے- ایہناں دے ہتھ جھپال ہوندے نیں - جو دِسدا اے اوہنوں جھپ کے پیٹے پاون دی کریندے نیں - سِکھے ہوئے ہتھ نیں - جھپن والی وادی ایہناں دیاں رگاں پٹھیاں وچ سمائی ہوئی اے- (بعضے پڑھیار جھپال نوں جپال پڑھیندے نیں تے اوہدا مطلب تسبی دسیندے نیں)- کستوری اوہ گُجھی سُگندھ ہے اندر دی جیہڑی قدرت نے جی جی نوں دِتی اے- اوہ سکت سچ سنجانن دی سچ کرن دی جیہنوں ایہہ ہتھیں اُڈا ونجیندے نیں بیجا کم کماون وچ (بیجا کم اوہ اے جیہڑا بندے دا قدرتی کم نہیں -) کستوری اوہ مہنگا درد وی اے جیہڑا دُکھی خلق نے ایہناں جھپال دستاں کنوں برباد کرایا اے- ایہہ کستوری فرید دے دوہڑے وچ وی ونڈیجی اے:

رات کتھوری ونڈیئے سُتیاں نہ مِلے نہ بھاؤ

جیہناں نین نندراولے تنہاں مِلن کواؤ

جِتنی خلقت ایہناں پِیراں دی جماعتے جُڑدی اے اوتنا ای سرکارے دربارے ایہناں دا آدر بَندا اے تے جِتنا سرکارے دربارے آدر بَندا اے اوتنی ای خلق ودھیرے ایہناں دے بُوہے ڈُھکیندی اے- حاکمی مغل دی ہووے کلہوڑے دی ٹالپور دی توڑے انگریز دی، ایہہ پِیر حاکمی دا وڈا بُتا ساردے نیں خلقت دا دھیان حاکماں دی لُٹ ولوں ہٹا کے- حاکمی ایہناں پِیراں راہیں خلق نوں جیہڑی لِیہے چاہوے سُکھالا ای لا گِھندی اے- پِیر جماعت اِک رنگ دی برادری بن ویندی اے جیہنوں قدرت دا تھاپڑا اے جیہدے اندر گُجھے فیض دی طاقت اے- ایہہ برادری لوک دی جڑ بیٹھن دی لوڑ وی پوریندی اے تے لوک دے جُڑ بیٹھن نال جیہڑا خطرہ حاکمی نوں بن سکدا اے اوہدا کنڈا وی کڈھ دیندی اے-

ایہہ پِیر حاکم میل دے سِر دا چَھتر وی نیں تے اوہدی بانہہ وی - ایس پاروں حاکم میل وچ ایہناں نوں اُچیچی تھاں دِتی گئی اے- ایہناں نوں عہدے وی ڈِھیندے نیں تے جاگیراں وی- ایہہ پِیر شیخ یا مخدوم اکھویندے نیں:

شیخی تے مخدومی دوہِیں ایہہ تاں ساری ٹھگی

ایہا جماعت جوڑ والی سا ویکھ برہ کنوہ بھگی

شیخی تے مخدومی والی ٹھگی کیہ ہے- خلق نوں آپنی گھروکی جماعت وچ جوڑ کے اوہناں دا بِرہا نال جوڑ مُکا دیون- بِرہا ہے خلق دا آپنی کیتی دے کُھسن دا دُکھ، آپنے تت ست نوں مُڑ پاون دی سدھر- ایہہ ہی آس ہے نویں سنجوگے جیون دی- ایسے پاروں فرید نے بِرہا نوں سلطان منیا- شیخی مخدومی نے خلق نوں بِرہا دی سلطانی ولوں ولا کے ٹھگاں دی سلطانی اگے آ نِوایا اے-

سچل سائیں آپ پِیر گھرانے وچ جائے نیں - اوہناں نوں گھنی سار اے مخدومی والے بُھلاوے دی:

خیال بزرگی ڈہوں نہ میڈا نہ منگاں مخدومی

نہ وت پِیر مشائخ تھیوسے نہ وت ناؤں نجومی

نہ وت ہندی سندھی شاہی نہ وت زنگی رومی

سچل کتھ نہ کوئی پیدا ہوندا وچ معدومی

پیری مخدومی دا ٹِیچا ہے بزرگ اکھواون، وڈیرا، دوجیاں کنوں اُچیرا، غیب دِیاں جانن والا- پیر مخدوم آپنیاں اُچیریاں شناختاں وی بنا پرچاردے نیں جدی تے مرشدی شجریاں راہیں - پر ایہہ نہیں جاندے جو اصل شناخت بے شناختی نال جُڑی ہوئی اے- ہوون اوہو اے جو معدومی نال، نہ ہوون نال جُگڑیا ہویا اے- اتھاہ بے انت ان ہوون دا ای رنگ اے ہوون، اوہدا وکھالا- ایتنی گل اُتے تے رِیتل صوفی پڑھت کار وی سِر مارن راضی تھی کے متاں پرجے اگوں اساں ایہہ آکھوں جو ایہہ معدومی اُپج کار دی اوہ محنت وی اے جیہڑی ہر ہوند دی سارنہار اے تاں متے کن ولھیٹ بیٹھن اوہ- جیہڑی ہوند ایس مڈھلی معدومی نال اپنا جوڑ نہیں جوڑیندی آپنے آپ نوں نویکلی تے بے لاگ سمجھدی اے اوہ گمان بدھی اے- ایہو گمان رڑکایا اے سچل نے مخدومی تے معدومی والیاں تُکاں نوں پہلی تے اخیرلی سطر راہیں ٹکرا کے، میل کے- مخدومی اُپجکار دی کرنی نہیں منیندی آپنے آپ کوں - ایہہ اُپجکار دی کرنی دے سِر تے سوار اے- اوہنوں اپنا ادھین اپنا گدا سمجھدی اے-

سچل کتھ نہ کوئی پیدا ہوندا وچ معدومی

دی اِک پڑھت تاں ایہہ ہے جو معدومی وچ کِتے کوئی پیدا نہیں ہوندا- دوجی ہے جو کِتے وی کوئی ظاہر نہیں، پیدا نہیں - جو ظاہر تِھیندا اے معدومی وچ ای تِھیندا اے، معدومی دا ای وکھالا اے- پہلی پڑھت رِیتل منطق والا سپاٹ بیان اے- ایہہ بے جان بیان پہلیاں ترونہہ سطراں نال جُڑ کے اوہناں نوں وی ادھ مویا کر دیندا اے- دوجی پڑھت سطر نوں سواہرا نہیں پڑھ جاندی فرفر- دونہہ حصیاں وچ ونڈ کے پڑھیندی اے- 

سچل کتھ نہ کوئی پیدا، ہوندا وچ معدومی

ایہہ پڑھت ریتل منطق دی تھاویں سچل دا جُگڑواں سوچن ڈھنگ ورتیندی اے- ''معدومی'' والی ناہی وچوں ای ''ہوندا'' والی آہی جمدی اے-

تساں جان رہو سبھ یارو میں تاں منکر کنوں مشاخی

شیخی کیا جو بزرگی پِیری ہوئی سبھ ہلاخی

عشق امانت خاص اللہ دی ڈیوے دل کوں فراخی

سچل سوز گداز دے باجھوں بئے سبھ چور طباخی

ایس دوہڑے دیاں تُکاں ویکھن گوچریاں نیں - مشاخی مشائخ توں بنی اے، ہلاخی ہلاکت توں طباخی طباق(خوانچے) یا طباخ (باورچی) توں - اِک دل دی فراخی لئی تھاں بنائی اے ایہناں عربی فارسی لفظاں دیسی ڈھال وچ ڈھل کے- حالاں فراخی وی باہروں ای آیا اے- فراخی نال جُڑن لئی ایہہ آپ کُھلّے ڈُلّھے تھی گئے نیں - سمجھو یاراں نال کُھلّی ڈُلّھی گل کرن لئی سچل نے مشائخ بولی دے قاعدے قانون دا ادب اداب پاسے دھر کے اوہدی آکڑ لاہی اے تے عاماں دی بلیل وچ رنگ دتا اے اوہدی عربی فارسی نوں - عشق اپنے الگ ہوون دا اپنے آپ وچ پوریاں ہوون دا انکار اے- ایہہ سدھر ہے رلن دی رل کے اِک تھیون دی- ایہہ اللہ دی خاص امانت اے- کُل نال رِشتہ اے قدرتی بندے دا- ایہو امانت اے سنبھال اے بندے دی- امانت اوہ شے وی اے جو دوجے نوں اعتباری سمجھ کے اوہدے کول رکھوائی ونجے- امانت بھار ہوندا اے دِل تے، فکر تے سوڑ- پر عشق امانت دِل نوں کُھلا کریندی اے- شیخی مشاخی والے آپنی سوڑی میں وِچ ای گڈے پئے نیں اوہناں نوں عشق امانت نہیں مِلی- ایہدے باجھ اوہ نِت ہلاخی وات نیں -

عشق دا سوز گداز اوہ اگ اے جیہدے اُتے سانجھ والا رزق پکیندا اے- شیخی مشاخی والے ایس اگ باجھوں جو پکیندے نیں اوہ چور طباخی اے- یا تے ایہہ خانچہ چور نیں - سانجھے خانچے نوں چرا کے آپنے پیٹے پا گِھندے نیں یا ایہہ چور باورچی نیں، کُل لئی رِدھی دیگ آپ ای کھا ویندے نیں –

مخدوماں مشائخاں نال دُوجا دھڑا اے علماواں دا- ایس وچ قاضی ملاں آوندے نیں:

دوست پُچھدا بہوں بہوں غم والیاں یاراں غازیاں نوں 

سُدھ ایہیں تا سِرّ دی ناہیں سچل مُلّا قاضیاں نوں 

''قاضیاں'' ''غازیاں'' رَلدے نیں، چھڑا ''غازیاں'' دا غین ای قاضیاں دے قاف دا غیر اے- ایہو غین غم وِچ اے-ایہہ غین ای عشق دا عین اے- ایہہ غازی اوہو سچ سپاہی نیں، اوہو سچل دِیاں سیاں - غم ایہناں دا اوہو بِرہا اے، اپنے کُھسّے ست کنوں وچھوڑا- ایہہ وچھوڑا ای میل اے- دوست دی تانگھ ہے تاں اوہ آپ وی ہے، کول ہوکے پچھدا اے بہوں بہوں - قاضی ملاں آپنیاں مالکاں طرفداراں وانگ شاہی اہلکار سوجھواناں وانگ اکہری سوچنی دے اسوارنیں - اوہناں نوں ایس بھیت دی ہوش سنبھال نہیں - اوہناں لئی بھیت تے ہے ای کوئی نہیں - ہر معاملہ کتاباں وچ کُھلا مِلدا اے- اوہناں دیاں کھلیاں کتاباں دی سیاہی سیاہی ای رہندی اے کِسے سفیدی نال آہی ناہی نہیں کریندی- ایہہ طرف تارک غم یار غازی مُلاں قاضیاں دے فیصلے سِر گمراہ نیں، ناپاک نیں سُولی جوگ نیں - پر سچل دے حساب سِر مُلاں قاضیاں نال وی آہی ناہی والا رشتہ سَر سکدا اے:

مُلاں چھوڑ کتاباں پیویں مے دی ہک پیالی

پاک تہیں وچ قاضی تھیویں مستاں مست موالی

سچل سبق وسار کراہن ہوویں محبت والی

قاضی میں سچ آکھاں تینوں چھوڑ مسائل مَصُلّا

آ پیووں ہک سُرکی مے دی مُول نہ تھیویں مُلّا

سچل جیہناں حق حاصل ناہیں راہ کنوں اوہ بُھلّا

ویکھو مُلّا بُھلّا نال رل کھلوون لئی مُصلّے نوں مَصُلّا ہوونا پے گیا اے- محصولا یا محصولیا، کر وصولن والا- قاضی مُلّا دی دینی ہستی باتشاہی دی پوڑی بن گئی اے- سچل قاضی مُلّا نوں ایہہ مَصُلّا ایہہ طرفینی ہستی چھوڑن دی آکھدے نیں سچ صراحی دی سُرکی پیال کے اپنے نال-ایہناں نوں سُرکے دی لوڑ نہیں ایہہ ہِک سُرکی دی مار نیں - پیالہ نہیں پیالی بہوں اے ایہناں نوں - ایہہ ہستی ایہناں دی ہے کتاباں مسلے- درس وِچ، کچہری محکمے وچ- ایہہ ہستی حق ہِین ہے کیونجو ایہہ طرف داری نوں حق بناون لئی بنائی گئی اے- حاصل دا عام اجوکا مطلب تے ہے مِلیا، لیتا- پر ایتھے نِرا ایہہ مطلب نہیں - سچل صاحب دے ویلے حاصل فصل وی اے تے ہالہ وی تے اُپجکاراں اُتے ٹھوکے ہور کر وی- حاصل اوہ بھوئیں وی اے جیہڑی فصل دیندی اے جیہدے وِچوں ہالہ آوندا اے- سمجھو حاصل نینہہ اے شاہ گدا والے ونڈ ویہار دی- سو ایہہ ناحق حاصل اے-

سچل حق نہ حاصل تھیوے ویکھن نال کتاباں 

ویکھن نال تے کتاباں دی نِری سیاہی ای دسیندی اے- حق حاصل تے تاں تھیوے جے قاضی مُلّاں آپ حق تھی ونجن- خلق دیاں منصوراں نوں نہیں آپنی گمانی ہستی نوں سُولی چاڑھن سچ صراحی دی سُرکی پی کے- مشاخی والے بھیتل علم اُتے ڈھو لائی بیٹھے نیں - قاضی ملاّں لئی کُھلیاں کتاباں کرسی نیں - دونویں دھڑے کُھڑبدے وی نیں، اِکدوجے نوں بھنڈدے چنڈدے وی نیں - پر حاکماں نال دونہاں دی رسائی اے- حاکمی دے ہتھیار نیں دوئے خلقت نوں گدائی گمان وچ گُم رکھن واسطے- ناحق حاصل نوں حق کر وکھالن لئی قاضی ملاں مدرسے کچہریاں چلیندے نیں - حاکمی دے کم اُتے شرع قانون دے پڑدے گھتیندے نیں - اوہدے لئی کتاباں دی رِیتل پڑھت دی گواہی حاضر کریندے نیں - مغل کلہوڑا تے ٹالپور شاہیاں نے ایہناں نوں رج ورتیا تے ایہناں وٹے وِچ درباری سیاست وچ آپنا بھار بنایا تے آپنے پکھ دیاں امراواں شاہاں پچھے ایہہ بھار دھریا-

سچل ایہناں دونہاں دھڑیاں نوں وکھ وکھ وی پُنیا اے، ایہہ نکھیڑن لئی جو ایہناں دا آپو آپنا رنگ کیہ اے باتشاہی دے کم آون دا- پر وت دونہاں نوں اِکو تھاں رکھ کے پُنیا- کیونجو تت اِکو اے دونہاں دا-

نہ وت شیخ مشائخ یارو نہ مخدوم تھیوسے

نہ قاضی نہ معلم مُلا نہ وت پیر بنیوسے

بازی جوڑ نہ عالم کیتے رنگ رسا رکھیوسے

سچل عشق اللہ دے باجھوں نہ کوئی ہُنر سکھیوسے

سچل آکھدے نیں دونویں دھڑاں بازی جوڑ نیں - سانگی- ایہناں دیاں جماعت بندِیاں رنگ رسّے نیں - رنگ پرانیاں ویلے تھیٹرنوں آکھدے سن- ہر تھیٹر والے آپنے پِڑ دوالے رسّا ولیندے آہے- رنگ رسّا نٹ بازی گراں دا رسّا وی اے- رسّے اُتے ٹُرن نچن دی اچرج بازی ویکھن والیاں دے دِل دماغ نوں اصلوں آپنے ول لا لیندی اے کجھ ہور نہیں سُجھن دیندی- قاضی مُلاّ شیخ مشائخ ہُنری لوک نیں - سچل آکھدے نیں اساں تے کُل دے عشق باجھوں کوئی ہور ہُنر نہیں سِکھیا- شاعری وی ہُنر اے پر ایہہ وی اوسے عشق والے ہُنر دا انگ اے- ایہہ عشق ای اِکو سِکھن جوگ ہُنر اے ہر جی لئی- ایس ہُنر دے عام تھی ونجن دا دھڑکا ای اے جِس پاروں طرفداراں نوں رنگ بازیاں دے رسّے تاننے پوندے نیں تھاؤں تھائیں - (جے کسے نوں ایہہ رسّہ چُبھے تے اوہ ایہنوں رَس والا رَسا کر کے پڑھنا لوڑے تاں پڑھ ویکھے تے جے کوئی ایہنوں فارسی سمجھے تے رنگِ رسا پڑھے تے اوہنوں روکن دا وی ساڈے کول تے پروانہ کوئی نہیں کسے قاضی دی کچہری دا-)