فرید بھنڈار

میں چُوہڑیٹڑی ہاں 

سچی صاحب سرکاروں   (رہاؤ)

پیروں ننگی سِروں جھنڈولی آیا سنیہا پاروں 

تَرمَراٹ کُجھ بَندا ناہیں کیہ لَیساں سنساروں 

پکڑاں چَھجلی حِرص اُڈاواں چُھٹّاں مال گذاروں 

پاٹا پُرانا بھاگ اساڈا بِھکھ ٹُّکر سَج بیہا

فاقہ کڑاکا منگن پِنن جال اساڈی ایہا

انّھی چُنّھی دی ٹِکّی پکّے ڈیلا ساندل باروں 

کیا چُوہڑی کیا ذات چُوہڑی دی ہرکوئی ساتھوں نسے

کار بیگار کر اَرتِھیا ہونا جاں پر سائیں وسے

گُھنڈی مُنڈی دا بوہل بنایا بخرا لیا دیداروں 

کیہ کجھ پڑتی لاگ چُوہڑی دا گُھنڈی اور سرہانا

جو کجھ دِتّا آپ سائیں نے سو لَے کے گھر جانا

آس سائیں دی سائیں ہوواں نِکساں ونج وہاروں 

ہِندو تُرک اسیں نہ ہوندے دو جَرمے تَرے جَرمے 

حرام حلال پچھاتا ناہیں دوہاں تے نہیں بھرمے

بُلھا جُھنڈ مُکھ پیا توں لاہیا شرم نہ رہی درباروں 

کافی دی ایہہ شکل سُجھی اوہناں بولاں نوں مَن گِھنن نال،من کے کافی وِچ سنجوون نال جیہڑے بزرگ سودھکار فقیر محمد فقیر ہوراں ردّ کے آپنی سودھ دے پونہچے وِچ دھر دِتے آہے- اسیں دیندار ہاں فقیر صاحب دے جو اوہناں ردّے بول پونہچے وِچ ای دھر گِھدے- نہ دھریندے تاں کافی دیاں گُجھیاں رنگاں ول ساڈا دھیان ای نہ ویندا متے- کافی دی ایہہ شکل جُڑی اے اوہناں دو پرانیاں چھپتاں نوں میلیاں جیہناں وِچوں ایہہ کافی اجوکیاں سودھ کاراں نوں مِلی اے: انور علی رُہتکی دی قانون عشق (1889) تے بھائی پریم سنگھ زرگر قصوری دی کافیہائے بُلھے شاہ (1896) (زرگر والی سودھ ساڈے سنگی فرجاد نبی ہوراں لبھی اے) ایہناں دونہاں پوتھیاں وِچ کافی دا رہاؤ یا استھائی اِنج ہے:

میں چُوہڑیٹڑی ہاں، سچے صاحب دی سرکاروں (انور علی رُہتکی)

میں چُوہڑیٹڑی ہاں سچے صاحب دے درباروں (پریم سنگھ زرگر قصوری)

''بولی'' لوک شاعری دی اِک بنتر اے- ایہدی تال ای ایہدی پچھان اے- رہاؤ دے بول '' بولی'' تال وِچ بدّھے جاپدے نیں - تے جیویں رہاؤ انتریاں نوں مِلدا اے اوہ وی بولی تال دا ای خاص رنگ اے:

انھی چُنھی دی ٹِکّی پَکے ڈیلا ساندل باروں - میں چوہڑیٹڑی ہاں …… 

پر دوہاں پوتھیاں دے رہاؤ دیاں بولاں وِچ تال اُتے اِک دباء ہے- '' سچے'' دا لفظ پَھس کے آندا اے- ''سچّے'' نوں ایویں ٹرکاء کے ای لنگھنا پوندا اے تاں ای تال نِبھدی اے- اساں انور علی رُہتکی والا رہاؤ چُنیا اے تے گویڑیا اے جومتے ''دی'' لفظ وادھو ہووے-''سچے'' تے ''سچی'' دی لکھائی پرانیاں ہتھ لِکھتاں تے چھپتاں وِچ اِکو آہی- سو سانوں رہاؤ اِنج سہی ہویا اے:

میں چوہڑیٹڑی ہاں، سچی صاحب سرکاروں 

سچے دی سرکاروں وی تھی سکدا اے پر ''صاحب'' نالوں ''دی'' نوں کڈھن سکھالا جاپیا سانوں -

پڑھن ہاراں تے کوئی بھار نہیں - جے اوہ چاہون تاں پرانیاں سودھ کاراں والا رہاؤ ای رکھن- جے سانوں پچھلے اگے جاون توں نہیں روک سکے تاں اساں اگلیاں نوں پچھے جاون توں روکن والے کون آں -

اگلیاں دا اگے جاون تاں ساڈے لیکھے تاں ای اے جو اوہ بُلھے شاہی وارے دے نیڑے دی کِسے ہتھ لکھی وِچوں ایہہ کافی کھوج وِکھاون تے اوہنوں آپنے ویلے دی وار دی سار نال پڑھن-

کافی وِچ چُوہڑی آکھدی اے میں تے مُڈھوں ای رَدّی ہوئی آں - مینڈے ناں نوں تکّو- چُوہڑی آکھن نال رَدّن والیاں دا شَوہ نہیں بھریندا اوہ مینوں چُوہڑیوں چُوہڑیٹڑی کریندے نیں - ردّی نوں ودھیرے ردیندے نیں - ردن تے ''چُوہڑی'' ناں دے اندر ای اے پر وت وی چُوہڑی ناں تے ہے- ناں نوں بے ناں کرن ہے ''چوہڑیٹڑی''- ایہدے وِچ نِری کریہت ای نہیں بَھنڈن وی ہے- 

پر بولی دے بھیت کِسے دھڑے دے وس نہیں ہوندے- ناں دا ایہو رنگ پیار یا اپنیت واسطے وی ورتیندا اے- بٹیٹری، جٹیٹڑی، رنجھیٹڑا- پیار اپنیت وی ورتن وان ہوند نوں نہیں مَندے تے کریہت کرودھ وی- پر نہ منن دے کارن فرق نیں - کریہت کرودھ والیاں لئی ویہار دِتی ہوند ای اصل ہوند ہوندی اے- اوہ دوجے دی ویہارو ہوند نوں ردیندے نیں اپنی ویہارو ہوند نوں رکھن لئی، وڈیاون لئی- پیار اپنیت …… والِیاں ویہارو ہوند نوں نہیں مَندِیاں، نہ آپنی نوں نہ دُوجی دی نوں - اوہ ویہار دِتی ہوند دے اندر لُکے اوہدے تروڑ نوں بھالدِیاں نیں - ویہار والیاں لئی ''چوہڑیٹڑی'' دھتکار اے پر ایہو سچی سرکاروں پیار اے- اپنے ردیون دا ویروا وی کیتا اے چُوہڑی- اوہ پیروں ننگی اے- جُتّی کیویں پاوے- کتھاؤں گِھنے جُتی- سیپ ورتارے وِچ کسبی اپنے کم نال اِک دُوجے دِیاں لوڑاں پُورِیاں کریندے نیں - موچی ترکھان نُوں جُتی سیوں دیندا اے تے ترکھان موچی نوں پیڑھی ٹھوک دیندا اے- چُوہڑی نوں اوہدے کم دے وَٹّے وِچ کیہ مِلدا اے:

پاٹا پرانا بھاگ اساڈا بِھکھ ٹُکر سج بیہا

بھاگ حصہ اے، آپنی کیتی دا مُل، وسوں دی پُوری اُپج وِچوں، فصل دے بوہل وِچوں - مالکی ویہار وِچ ہرکسے نوں اِکو جیہا حصہ نہیں ڈِھیندا- ہر اِک دی کیتی دا درجہ وکھو وکھرا ہوندا اے- ہر اِک دا حصہ ایس درجے موجب مِتھیا ویندا اے- درجے بنِیندے نیں مالک، اوہناں دی رِیت دے اُسارُو سُوجھوان- درجیاں تے حِصیاں دی مِتھ اُتے مالکی ویہار کھلوتا ہویا اے- سو ایس مِتھ نوں ہلاون کِسے اِک جی دا کم نہیں ہوندا- چُوہڑی دا درجہ سبھ توں ہیٹھ اے- سگوں درجہ تے اوہدا ہے ای کوئی نہیں - اوہ درجیاں دی گین توں باہری اے- اوہ پلیت اے- بِھٹی ہوئی- اوہ جیہنوں چھوہے اوہ وی پلیت- چوہڑی دی ہوند ای پلیتی اے اصلوں - سو اوہ ویہار والیاں لئی باہرلی اے، اوہناں دی وَیرن-

چوہڑی صفائی کریندی اے- صفائی اِک دینہہ نہ تھیوے تاں پوری وسّوں ای بُس ترکّ ونجے- وسیب دا وسن ای مُک ونجے- ایس حساب تاں چُوہڑی دا درجہ سبھ کنوں اُپّر ہوونا چاہیدا اے- پر درجے بندی کمّاں دے اثر سِر نہیں بندی- ایہدا مُول ایہہ ہے جو کرنہار دا واہ کِس شے نال اے- اوہ کیہ سانبھدا سمیٹدا اے- اوہدا سریر اوہدا وجود کِس شے نال لگدا اے کم کریندیاں - مَیل گُونھ بندے دی رَدّ اے- چُوہڑی دا سریر اوہدا وجود ایس رَدّ نوں چھوہندا اے- سو اوہ وی رَدّ اے- اَن بندے دی سبھ کنوں وَڈی مُڈھلی لوڑ اے- سو اَن چھوہن والے اَمالک راہک واہک وی سبھ سیپیاں کنوں اُتلے درجے تے نیں - تے اَن دیاں وسیلیاں دی جانے بھوئیں تے پانی دی مالکی ہی اصل مالکی اے- '' ہیردمودر'' وِچ مہر چوچک دی سبھ توں وڈی وڈیائی ایہا اے جو اوہ '' بھوئیں نیئیں دا سائیں'' اے- چُوہڑی کول تے ردّے دی مالکی وی نہیں - ردّیا مُڑ فصل وِچ اروڑی بَن پَوندا اے- سو اوہ مُڑ رَدن والیاں دی مِلکھ تھی ویندا اے- ردّیا اُپج دے گیڑ وِچ جُڑدا اے تاں ای ایہہ گیڑ گڑِیندا اے- پر ردّے سانبھن سوتن والی دا اُپج وِچ کوئی حصہ نہیں بندا- بِھکھ حصہ نہیں - بِھکھ وی رَدّ اے- بِھکھ گِھنن ہار دا حق نہیں دیون ہار دا حق اے- ایہہ گِھنن ہار نوں دیون ہار دے حق دے ہیٹھ کریندی اے اوہدا محتاج کر کے- دیون ہار نوں گِھنن ہار دی ہستی دا مالک بنیندی اے-

چوہڑی پَیروں وی ننگی اے تے سِروں وی- سِر اوہدے اُتے اَن واہے والاں دا کھلار اے- تیل کنگھی کِتھوں آوے اوہدے کول- ایہہ شئیں وی سیپ وِچ ڈِھیندیاں نیں تے اوہ سیپی ہوئی کوئی نہ- تیل کنگھیاں بناون والے وی اوہدے کولوں کم آپنیاں بنائیاں وستاں دے کے نہیں لیندے بِھکھ دے کے لیندے نیں - بِھکھ وی منگیاں دیندے نیں - منگن ہوکا ہے جو مینڈا دیون والے اُتے حق کوئی نہیں آپنی کیتی پاروں - دیون والے دی مرضی ہی مینڈا آسرا اے- اوہدی مرضی نہ ہووے تے فاقہ کڑاکا- ایہہ جال ہے گذران ہے جو مینڈے کم مینوں دِتی اے- ہوراں دا کم اوہناں نوں بھاگ وان بنیندا اے، وسیب دی اُپج وِچ حصے دار- چُوہڑی دا کم اوہنوں بھاگ ہِین بنیندا اے - حصے داری وِچوں باہر کریندا اے-

گُونھ مُوتر ردّ کیوں نیں، کیونجو اوہ آپنی ہوند مُکائی بیٹھے نیں - وجود نے کھادے پِیتے وِچوں اپنی لوڑ لئی جو گِھننا ہا گِھن گِھدا- ایہہ جو کڈھیا ہے ایہہ فالتو اے،  اہوند اے، مُردا- مُردا پیا رہوے تاں ترَکّ ویندا اے- سو اوہنوں جھب بِلے لاونا پَوندا اے- پر ایہہ ردّ جیون دا ادّھ اے- رَدّن ہے تاں کھاون ہے، جیویں کھاون ہے تاں ردّن ہے- ردّن آپنے آپ وِچ پورا کم نہیں نہ ای کھاون، ایہہ بنن بناون دے کم دے دو سِرے نیں - سِرے نہیں، اِک گھتارے دے دو ادّھے نیں - ویکھن نوں وکھ وکھ نیں - ورتن وِچ گھتارا 1 اِک اے-

_______________________________________________________________

-1 گھتارا = چکر، دائرہ-

قدرت نے ردنے تے سِرجنے اَنگاں نوں اِک مِک کیتا ہویا اے- قدرت رَدنے اَنگاں نوں سرِجن والی چاہ کولوں پُوجاوندی اے-

اوڑک سریر پُورا ای ردِیوندا اے- ساڑیا دَبیا روڑھیا وَیندا اے یا پکُھواں دا کھاجا بندا اے- پر ایس راہیں اوہ بنن بناون دے کم وِچ مُڑ رَلدا اے اروڑی تھی کے-

ردّن نوں جیون دے آہر وِچوں وکھرا کر ویکھن ایویں ای ہے جیویں بنی شے نوں بناون دے کرموں وکھرا کر ویکھن- بنی شے وِچوں بناون والی گھال نوں وکھرا کر کے رد کے کھوٹا کرن- جیویں جنی دے کم نوں نِند کے اوہدی ہستی نوں ادھین تے ہِین کر دیون- جیویں رات نوں دینہہ نالوں وکھ کر کے اوہنوں ڈر بے سُرتی تے ظلم دی نشانی بناون-

ایہہ ادُھور ویکھنی ہے- ادُھور ویکھنی ای ادُھور ورتنی تھی ویندی اے- ایہو چُوہڑی نوں وسیبوں کڈھ کے بِھٹ کریہت دی مار تے رکھیندی اے- ادُھور ویکھنی ورتنی نوں رَدیا مَوت جاپدا اے- اوہ بُھلا دیندی اے جو ایہہ مَوت ایہہ اَہوند ای جیون دا، ہوند دا بی اے- اوہدی پالن جوالن ہار- ایہہ آپ جیون اے- چُوہڑی مَوت نوں جیون کریندی اے- مرن جیون دی ہوند انہوند دی اِکائی وِکھیندی اے- اوہ پُور ویکھنی تے پُور ورتنی اے- اوہ قدرت دا دوجا ہتھ اے، کہ پہلا ای- اوہ آپ قدرت اے- ادُھور ویکھنی ورتنی درجے بندی تے میل بندی وِچوں جمّی اے- کمّاں دی ونڈ نے میل بنائے، درجے  بنّھے- میل بند درجے بند ویہار جیون مرن دے اِک گھتار ہوون نوں نہیں منّدا- گھتارے نوں من کے درجے بندی رہ ای نہیں سکدی- گھتارے نوں چھیکو تاں ای درجے دِسدے نیں - اُتلا تاں ای اُتلا اے جے کِسے نُوں دوجیا کے رد کے وکھرا کرے، نِیواں کر ے- درجے بند ویہار ساہ دے لین نوں مَنّدا اے چھوڑن نوں نہیں - ایس پاروں درجے بند ویہار وِچ وَنجھلی نہیں وج سکدی- کیونجو ونجھلی وِچ رَدّیا ساہ ای سُر بندا اے- سو ونجھلی والا رانجھا رَدّیا کڈھیا گیا- اوہنوں ہیر پچھاتا، ہیر جو آپ قدرت اے-

چوہڑی ردّیاں دی ردّی اے-اوہ ردّیاں وِچوں اخیرلی اے سو اوہ ردّیاں دی موہری اے- اوہ درجے بند ویہار دی جائی اے پر اوہا ای ایس ویہار نوں اُلٹا کے جیون گھتارے نوں مُڑ چالو کرن والیاں وِچوں اگیرے ہے- ایسے لئی اوہ سچی سرکاروں ہے- ایہہ سچی سرکار ویہار دی کُوڑ سرکار دا تروڑ ہے- 

اساں کافی وِچوں چُوہڑی دا ردِیون وکھرا کر پڑھیا اے سمجھن واسطے پر اصلوں کافی وی اِک گھتارا ہے- سطر سطر وِچ چُوہڑی دا ردِیون اے پرایہہ ردِیون ای اوہدا منِیون اے- چُوہڑیٹڑی والی بنتر کریہت کرودھ لئی ورتی اے ویہار واناں پر ایہا بنتر سچی سرکاروں پیار اپنیت لئی ورتیجی اے- سچی سرکار دی آپنی ہے چُوہڑی- اوہ پیروں ننگی سِروں جھنڈولی اے تاہیوں اوہنوں پاروں سینہا آیا اے- پار جیہڑا اُرار دے اندر لُکیا بیٹھا ہے- چُوہڑی دا ایہہ رُوپ فقر رُوپ ہے جیہدی دس لوک رِیت وِچ چروکنی پوندی آئی اے- نامدیو دے

آؤقلندر کیسوا، کر ابدالی بھیسوا

توں لاء وارث شاہی رانجھے دیاں پٹیاں تائیں جیہنوں ملّاں صاحب دور کرانا چاہوندے نیں - ماں دے پیٹوں آئے وال وی جھنڈ اکھویندے نیں سو جھنڈولی وِچ ایہہ رمز وی ہے قدرت دے پیار تے اپنیت دی-

'' ترمراٹ '' دے پچھے لفظ ترمر یا تمر ہے، اندھار، انھیرا- پر ترمراٹ اصل انھیرا نہیں ایہہ اوہ جَھکانی اے جیہدے وِچ بندے نوں دینہہ ویلے تارے دِسیندے نیں - ایہہ رمز ہے موہ دی- سنسار، میل بند ویہار اصلی جاپدا اے حرص پاروں، پر ہے جھکانی- ایہدے وِچ جو بنتراں بنیاں جاپدیاں نیں جو رِیتاں پرتِیتاں پردھان نیں اوہ اصلی کوئی نہیں - چَھل نیں - چَھل نوں لین توں انکاری ای نہیں چُوہڑی اوہ چَھل دے مُڈھ نوں حِرص نوں ای اُڈاون آئی اے- ویہار دِتی چھجلی ہُن ویہار نوں چَھٹ مُکاون دے کم آونی اے- ''چھٹاں'' وِچ چھجلی نال چَھٹن وی ہے پر چھٹاں اوہ وی نیں جیہناں وچ لدیج کے خلقت دی کیتی منڈی دا مال وی بندی اے تے زوراوراں دی کُوڑ سرکار دی مال گذاری وی بندی اے-

چوہڑی نوں چھجلی ردّیا چاون لئی دِتی گئی اے- ایہو چھجلی چُوہڑی دے ردّے ہوون دا نشان اے- ہُن ایسے چھجلی نے حِرصیاں دے کھوہ کے سانبھے اَنّ نوں چَھٹ بِھٹ کے مُڑ ِبھٹیاں جوگا کر دھرنا اے- کھوہے نوں کھوہ کے درجے بندی دے دھگان نوں ٹَھل کے قدرت دے جیون گھتارے نوں وت چلاونا ہے-

'' انّھی چُنّھی'' بارے کھوج دی لوڑ ہے- جاپدا اے جیویں کوئی اناج ہووے رَدّیا جیہنوں ماڑے کھا لیندے ہوون- یا گھا بُوٹ وِچوں چُگے رَلے مِلے دانے ہوون متاں - جے ایہہ نہیں تاں ہوسکدا اے اَنھی چُنھی اوہ پکاون والی آپ اے جیہڑی سنساریاں دے سلاہے دی تھاں اوہناں دے کڈھے سَٹے دی ٹِکّی پکیندی اے- ڈیلے بار دا پَھل اے کریر دے بُوٹے نوں لگدا اے- بُوٹے اُتے لگے ڈیلے ست رنگ وکھاوندے نیں، قُدرت دی اَت جِھینی رنگ کاری- ڈیلیاں دا اچار وی پوندا اے تے لاون وی بندا اے- ایہہ ماڑیاں جھینیاں لئی نعامت اے- پر ڈیلا اکھ وی ہوندا اے- انھی چُنھی دی ٹِکی نوں ساندل بار دا ڈیلا لاون اے- نمانیاں دی اکھ نُوں نظر ساندل باروں ڈِھیندی اے- ساندل بار دی رِیت اے جو اُتھاں نمانے جُڑ کے باتشاہیاں کنوں نابر تھیندے آئے نیں - دُلّے بھٹی دی جُوہ وی ایہا اے- ساندل بار دا ناں وی دُلّے دے نابر وڈکے دے ناں تے پیا دسیندے نیں - سنسار بھانے چُوہڑی انھی چُنھی اے پر اوہدی اکھ نوں نُور مِلیا اے ویہار نابری دی وار وِچوں - خلقت لئی ساندل بار دا ڈیلا لاون وی ہے تے نظر وی- ایہہ ماڑیاں دا جیوکا اے- ایہہ سنسار والے تَرمَراٹ دا وی اُپا ہے تے بُھکھ دُکھ دا وی- سنساروں ویہاروں ردّیاں نوں ای ایہہ نیامت ڈِھیندی اے-

گُھنڈی مُنڈی اوہ رَدّے چَھڈّے دانے ہِن جیہناں نوں جوڑ کے بوہل بنایا اے چُوہڑیٹڑیاں، تے ایس بوہل وِچوں حصہ گِھدا اے- ایہہ حصہ ای دیدار اے سائیں دا- سائیں سکت ہے، وِت ہے، خلق دے اندر، اُپاون دی میلن دی- ایہہ وِت سکت خلق دی سانجھی ہے- خلق ایہنوں جان مان تے سچی سانجھ والے وسیب وِچ ای سکدی ہے- اوہو جانن مانن، اِک تھیون اوس سانجھ سکت نال، آپ سائیں تھیون ہے- پر اجے اپنی کرنی وِچ ایس سکت دا جھلکار ای آس ہے ونج ویہاروں نِکلن دی- ونج وپار ہے- خلقت دی کیتی نوں وکاؤ بنیندا اے وپار- گھال نوں مال بنیندا اے- ونج دا مُول ہے مال نوں ودھاون- ایہہ ہُن جیون دا ڈھنگ بن گیا ہے- جیون دا مُول- جیون ہُن ونج ویہار ای ہے- ایس ویہاروں نِکلن باہر کھلو کے ویکھن نہیں - باہر تے ہویا ای کوئی نہ ایہدا- ونج ویہار نوں مُکا کے ای ایہدے وِچوں نِکل سکدی اے چُوہڑیٹڑی- اوہ آئی ای ایسے کارن اے آپنی چھجلی نال- چُوہڑی ردّی ہوئی اے، اوہدا کم وگار اے- پر ایہو ردِیون ایہو وگار اوہدی کار اے- ویہار دی وگارن سائیں دی ارتھیا اے- ارتِھیا ایجنٹ اے کِسے وڈے وپاری ولوں کم کرن والا- ونج ویہار وِچ ہر کوئی ارتھیا اے راس والاں دا- چُوہڑی سائیں دی ارتھیا اے کیونجو اوہ ویہارواناں دی ارتھیا نہیں بنی-

ارتھ لفظ مال دولت واسطے وی ورتیندا اے تے تت ست واسطے وی، مطلب معنے واسطے وی- ونج ویہار وِچ مال ای تت ست اے تے مال ای مطلب معنے- سو ایہہ اِکو لفظ دونویں کم ساردا اے- دونہاں دا اِکو ہون دسدا اے- چُوہڑی نے ارتھ کولوں اِک کم کھوہ کے سٹ دتا اے مال والا- اوہ تت ست دی اَرتِھیا اے-

لفظاں نوں چَھٹ کے اوہناں وِچوں حِرص دا لاگ مُکاون وی چُوہڑی دی کار ہے- چُوہڑی دے ہتھ وِچ شیواں دی ورتوں ہور تھی ویندی اے جیویں چھجلی دی تھئی- اوہدی جِیبھ تے لفظاں دی ورتوں وی ہور تھی ویندی اے- جیویں چھجلی ویہار والیاں نال ہتھ کر گئی اے ایویں '' ارتھیا '' وی کر گیا اے-

اگوں چُوہڑی ''میں'' توں ''اساں'' تھی گئی اے- بولی تے اوہ مُڈھوں ای کُل ردّیاں ولوں اے، ہُن کُل ردّے آپ اوہدے وِچوں بول پئے نیں:

ہندو تُرک اسیں نہ ہوندے دو جرمے ترے جرمے

دو جرمے ترے جرمے والی وڈیائی ہے تے برہمن جاتی دی پر ایتھے ایہنوں نشان بنایا گیا اے مالک میل دا جیہدے وِچ ہندو ترک دوئے اِک نیں - چوہڑی فرقیاں دیاں بھلاویاں ریتاں دے پچھے جھاتدی اے- اوہناں دے اندر لکائے سچ نوں ساہمنے کر کے اوہناں دا اثر مکاوندی اے- کُل ردّے ہُن اِک پاسے ہِن تے دُوجے پاسے ہِن اُچ جاتیئے دو جرمے ترے جرمے- جیہڑے آپنے مال نوں خلقت اُتے اپنے راج نوں اپنی بنائی رِیت راہیں قدرت دی دین دسیندے نیں، اپنیاں پِچھلیاں چنگیاں کرماں دا انعام- ایہہ ونج ویہار دے موہری وی نیں تے اوہدے رَچھ وی- سو سمجھو پُورا ونج ویہار ای قدرت دا انعام ہویا- ایہہ ویہار موہری آپس وِچ وی ونڈ وِتکرا کریندے نیں اپنی حرص تے ڈر پاروں - فرقو دھڑاں وِچ بنھ کھلوندے نیں آپنے آپ نوں - پر ایہناں دِیاں باندھاں بِیڑاں ایہناں دی پیچلی پاکی پلیتی تے حرام حلال اصل وِچ پینترے نیں آپنے وسیبی درجے دی راکھی دے، اپنی مالکی دی سنبھال دے- ایہہ خلقت نوں بھرماون دا آہر اے- پر خلقت ہُن چُوہڑی دے نال کھلوتی اے اوہ بھرمائی نہیں بھرمدی- اوس ونج ویہاروں مِلی رَد نِند نوں آپنی جُڑت بنا گِھدا اے- ایہہ جُڑت بنی اے ونج ویہار دے مُول حِرص نوں چَھٹ کے ایس ویہار نوں پَلَٹ کے نواں ویہار سارن لئی- پر ایس کافی وِچ تے ہور بُلھے شاہی کافیاں وِچ وی فرقو وِتکرے دا مُڑ مُڑ آون دسیندا اے جو نوِیاں نابر جُڑتاں نوں ایہہ پواڑا بنیا پیا اے- اوہناں نوں ایہدے اُپا دی گھنی چِنتا اے تے حاکم ڈھانیاں ایہنوں مچائی رکھن وِچ ای آپنا بچاء ویکھدیاں نیں پئیاں -

چوہڑی نوں پک اے جو ردّیاں دی ایس جُڑت نوں، چُوہڑیٹڑیاں دے گھن سَنگ نوں، ویہارُو بھرم ہُن پوہ نہیں سکدے کیونجو اوہناں آپنے پِیا نُوں، آپنی سانجھ سکت نوں، آپنے اندر حاضر ویکھ گِھدا اے جُھنڈ لاہ کے- رِیتاں دی دِتی دُوج دُوری والا جُھنڈ لتھا تے پِیا اِکدوجی دے اندر حاضر ناظر جاپیا- نہ وکھرپ رہا نہ وجوگ نہ دُوج دربار نہ اوہدی شرم-

بُلھے شاہ دی کافی وِچ چُوہڑی اواگھت نہیں آن وڑی- لوک رِیت وِچ چُوہڑی دا واس پُرانا ہے تے ہُن تائیں ہے- مادھو لال حسین دی کافی ہے:

چوہڑی ہاں دربار دی

دھیان دی چھجلی گیان دا جھاڑو کام کرودھ نِت جھاڑدی

قاضی جانے حاکم جانے فارغ خطی وگار دی

کُل جانے اَر مہتہ جانے ٹہل کراں سرکار دی

کہے حسین فقیر نمانا طلب تیرے دیدار دی

ایتھے وی چُوہڑی درباروں آئی اے- مغل باتشاہ دے درباروں نہیں قدرت دے درباروں - اوہدا کم اے کام کرودھ جھاڑن- کام اے حرص، تے کرودھ سختی زوراوری جیہڑی حِرص نوں پُوریاں کرن لئی ورتیندی اے- حرص تے زوراوری دا انجن ای ویہار دا کارخانہ چلیندا اے- ایہہ دو مُول پرتِیتاں ہِن ویہار واناں دِیاں - اوہ ایہناں نوں سانبھدے کماوندے نیں - ایہو مَل مَیل اے جیہنوں سوتن چُوہڑی آئی اے- چُوہڑی دی چھجلی اوہدا دھیان اے اوہدی گیہہ اوہدی نیجھ جیہدے نال اوہ بندے دی ہستی نوں چَھٹ کے کام کرودھ نوں وکھرا کریندی اے- جھاڑو اوہدا باریک علم اے اوہدی جِھین سار جیہدے نال اوہ بندے دی ہستی نوں میل کے مُڑ جیون گھتارے وِچ جوڑ دیندی اے-

''جانے'' نوں کئیں پڑھت کار ''جاندا اے'' سمجھدے نیں - پر جے ویہار دے موہری کارگذار چُوہڑی دے کم نوں جاندے نیں تے جان کے اوہنوں ایہہ کم کرن دی کُھل پئے دیندے نیں تاں کیہ اوہ نابر ہوئے کھلوتے نیں ویہاروں - اُگراہی دی حِرص لئی زوراوری نوں قانون بنا لاگو کرنا اوہناں دا کم اے- کیہ اوہ ایہہ کم چھڈی بیٹھے نیں - جے ایویں ہے تاں چُوہڑی دا کم تے پہلوں ای ہویا پیا اے اوہ آئی کاہدے لئی اے-

پر جے ''جانے'' نوں ''جان لوے'' سمجھیئے تاں چُوہڑی آہندی اے جان لَین ایہہ موہرے ویہار دے جو میں قدرت دی ٹہل کار ہاں - اوس سرکاروں مینوں فارغ خطی ہوئی اے- فارغ خطی پروانہ ہے کِسے نوں کم توں وکھرا کر دیون دا، اوہ لِکھت جِس راہیں کِسے نوں کِسے باندھ توں چھوٹ دِتی جاندی اے- چُوہڑی ویہار والیاں دی وگارے بدھی ہوئی آہی رِیت دے حساب سِر- پر ہُن اوہ نویں سُرت سار گِھن کے آئی اے نویں نِیجھ نویں ٹِیچے نال- اوہ ہُن وگار لفظ نوں کھلاردی اے- ویہار دا سارا آہر وگار اے اوہدے لئی- اوہنوں ایس وگاروں فارغ خطی مِلی اے نویں کم واسطے- ''فارغ خطی'' وِچ اِک بکھیڑ ہے حاکم تے قاضی نال- حاکم اوہ اے جیہدا حُکم چلدا اے- باتشاہ توں لاء وزیراں صوبیداراں دیواناں فوجداراں عاملاں تائیں حاکماں دا اِک جال ہے پورے وسیب وِچ- قاضی دی کچہری حاکماں دے کِیتے نوں نیاں دا پہراوا پویندی اے- حاکم تے قاضی ویہاری قانون دے راکھے نیں - فارغ خطی ایسے قانون دا ای اِک رَچھ اے- پر چُوہڑی جیہڑی فارغ خطی حاکم تے قاضی نوں پئی ویکھیندی اے اوہ ویہار قانونوں باہر رہن دی اے- نِرا باہر رہن دی نہیں - قانونوں باہر رہ کے چُوہڑی کام کرودھ نُوں ہُونجھا پھیر دینا اے- قانون بنیا ای کام کرودھ نوں اوٹن لئی اے- کام کرودھ اُتے ای کُل والیاں دی زمینداری کھلوتی اے تے کام کرودھ راہیں ای حاکماں دی حاکمی چلدی اے- لفظ کُل ٹابری لئی ورتیندا اے- ایتھے ایہدی ورتوں کیویں تھئی ایہدی اُگھ سُگھ نہ لگی تاں کجھ پڑھت کاراں گویڑیا جو اصل لفظ کافی وِچ مَلّ ہا جو کتابت دے رَولے وِچ ''کُل'' بن گیا - مَل دا مطلب اے تگڑا، بلوان- اساں پڑھت کاراں جاتا جو پنڈ دا چودھری یا زمیندار مَل اے- پر ''کُل'' نوں ایویں نہیں ٹالیا جاسکدا- ایسٹ انڈیا کمپنی دی 1855 وِچ چھاپی ایس ایس وِلسن دی بنائی قانون دے معاملے دی ارتھالی 1 دسیندی اے جو دکھن ہند ول ''کُل'' ہالہ تاروُ زمیندار ٹابری واسطے یا اوہدے آگو واسطے ورتیندا اے- ہو سکدا اے اکبر دے وارے پورے ہند وِچ کُل دی ایہہ ورتوں ہووے- (''کُل'' دا عام مطلب ٹابری یا خاندان ہے- ہالہ اُگراہی سِر چلدے ویہار وِچ اوہا کُل کُل اے جیہڑی ہالہ تارن جوگی اے-) مہتہ ہالہ اُگراہون والا پربندھک اے- کُل ہالہ تاردا اے تے مہتہ وصول کے لیکھا کر کے سرکار پجیندا اے- مہتے دا ناں مقدم وی تھیا- انگریز راج آیا تے ایہہ مہتہ یا مقدم نمبردار بن گیا-

طلب تانگھ تے ہے ای پر طلب تنخواہ وی اے- چُوہڑی نوں اوہدے نویں کم لئی جیہڑی تنخواہ لبھدی اے اوہ ہے دیدار- دیدار ای چُوہڑی دی روزی اے اوہدا جِیوکا-

_______________________________________________________________

-1 ارتھالی = ڈکشنری-

مادھو لال حسین دی کافی وِچ جد چُوہڑی آئی اے تاں مغل راج دی چڑھت تے پسار دا ویلا اے- سو حاکم قاضی مہتے تے کُل آپو آپنی تھائیں ٹِکے کھلوتے نیں - باتشاہی پربندھ ایہناں چونہہ پاویاں تے کھلوتا ہویا اے- چُوہڑی ایہناں نوں ونگاردی اے- بُلھے شاہ ویلے مغل راج پِھسدا سُنگڑدا اے پیا- اوہدا پربندھ اندروں پولا تھی گیا اے- ماڑِیاں جاتِیاں دے لوک سیپ چھڈ کے بیلیاں باراں وِچ جتّھے پئے بنیندے نیں شاہی لشکراں نوں زِچن کیتے- سو ہُن چُوہڑی ایہناں وِچوں پئی بولیندی اے- ہُن دیدار اوہدی طلب نہیں گُھنڈی مُنڈی دے بوہل وِچوں گِھدا حصہ اے- باراں بیلیاں گھاٹیاں وِچ لُک جُڑ دے ایہہ مواسی 1 آپنے بے وسیلہ ہوون نوں ای آپنی سکت پئے بنیندے نیں تے ایس سکت نے دیدار دے ایس بخرے نے ونج ویہار نُوں بَھن کے سائیں تِھیون دی کُل نال اِک تھی ونجن دی آس وِکھائی اے اوہناں نوں - حسینی کافی وی ناچ رُوپ اے پر ایہدی تال وِچ ٹھرمّے دا رنگ ہے اِک جیہڑا چُوہڑی دی واج وِچ دِڑتا بندا اے، جیہڑا چُوہڑی دے ہوکے 

چُوہڑی ہاں دربار دی

نُوں للکرا بنیندا اے- بُلھے شاہ دی کافی بولی دی تال وِچ ہے- بولی دی تال تے ترِکھے ناچ مچدے نیں گِدھا، لُڈّی، بھنگڑا- کافی وِچ مچیا ناچ فاقے کڑاکے نوں گُھنڈی مُنڈی، انھی چُنھی، بِھکھ ٹُکر تے تُھڑ دِیاں ہور رمزاں نوں اَڈک اُدم تے اَموڑ ترنگ دِیاں رمزاں بنا دیندا اے- کافی دی ایہہ اُتھل بنتر

_______________________________________________________________

-1 مواسی = نابر، مواس واسی (مواس اوہ جنگل بیلا اے جِتھے نابر لُک جڑدے آہے)

وار دی اُتھل نوں رمزدی اے- ''چوہڑی'' دے ''چوہڑیٹڑی'' تھیون وِچ وی بولی تال دے مچائے ناچ دا ہتھ اے پر بولی تال لگی ای تاں اے جے ''چوہڑی'' ''چوہڑیٹڑی'' تھئی اے تے- حسینی کافی چڑھے جمے مغل شاہی دربار نال بکھیڑ کریندی اے- بُلھے شاہی کافی وِچ دربار رہے ای نہیں - گُھنڈ لہہ گئے نیں، شرماں اُڈ گئیاں نیں -

چوہڑی کافیاں وِچ آئی اے لوک رِیت وِچوں، اوس سانجھ سار وِچوں جیہڑی خلق دی جُگاں ورتی نے نتاری سانبھی تے ورتائی اے- ہزاروں ورھیاں توں ہند وِچ لوک جات بندی دا جیون جالدے آئے نیں - وسیب میلاں وِچ ونڈیا ہویا اے- اُپج کاراں دی کرت حاکماں دی کرت بندی آئی اے- حاکماں نے میل ونڈ نوں قدرت دی کیتی بنا وکھاون لئی میلاں نوں جاتاں بنا دِتا اے جدّی پُشتی، جماندرُو- جاتاں اُتے رِیت دا پَرتو پَرت قانون بٹھال دِتا اے تانجو اُپج کار آپنے نال ورتیندے دھرو اُتے اپنی کمائی دی لُٹ اُتے ویہر نہ سکن- ایہہ آہر اِک دینہہ بہہ سوچ کے نہیں کیتا کِسے- حاکم میلاں نوں خبرے کیویں کیویں تے کِتھے کِتھے ویہریاں دی ویہر نوں ٹھلنا نتھنا پیا تے کیویں اوہناں سینکڑیاں ورھیاں وِچ جات بندی دی رِیت اُساری، ایہہ لیکھا ہُن وارکاراں دے وس وی اوتنا ای اے جتنی سُوہ اوہناں نوں بِیتے دی پھرول وِچوں لگدی اے- پر کافیاں وِچ چُوہڑی دی بُلیل سانوں پئی دسیندی اے جو اوہ نویں نہیں - ہزاروں ورھیاں توں لگی آئی ویہر وِچوں جمّی اے- مُڑ مُڑ جمی اے- ایہہ چُوہڑی اوہ نہیں جیہدے سِر تے حاکماں دی حاکمی پئی چلدی اے- تے مال والیاں دا مال پیا جُڑدا اے - مغل راج دی شِکھر ویلے لہور تے آگرہ دُنیا دے وڈے شہر آہے- لکھاں دی وسّوں آہی- جے اِک دینہہ وی اوہ چُوہڑی انکاری تھی ویندی کوٹھے لاہون توں تاں ایہہ شہر کیویں رہندے- پر نہیں - اوسے چُوہڑی دے اندر پئی جیوندی ہے ایہہ چُوہڑی وی- اوسے چُوہڑی دے اندر ای دُھکھدی اے پئی جُگاں پرانی ویہر جیہدے وِچوں ایہہ دُوجا رُوپ اوہدا جاگیا اے- دب ویندا اے ایہہ روپ روز تے روز جاگدا اے- لوک رِیت نوں ایسے رُوپ دی جاگ اے-