فرید بھنڈار

1

آ چُنوں رَل یار پِیلُوں پکیاں نی وے

کئی بگڑیاں کئی ساویاں پیلیاں - کئی بھوریاں کئی پِھکڑیاں نیلیاں

کئی اُودیاں گُلنار کٹویاں رَتِیاں نی وے

بار تھئی ہے رشک اِرم دی- سُک سڑ گئی جڑھ ڈُکھ تے غم دی

ہر جا باغ بہار ساکھاں چکھیاں نی وے

پِیلُوں ڈیلیاں دِیاں گلزاراں - کہیں گل ٹوریاں کہیں سِرکھاراں

کئی لا بیٹھیاں بار بھر بھر پَچھیاں نی وے

جال جلوٹیں تھئی آبادی- پل پل خوشیاں دم دم شادی

لوکیں سہنس ہزار کُل نے پھکیاں نی وے

حوراں پریاں ٹولے ٹولے- حُسن دِیاں ہیلاں برہوں دے جھولے

راتیں ٹھنڈیاں ٹھار گوئلیں تتیاں نی وے

رکھدے ناز حُسن پرور دے- ابرو تیغ تے تِیر نظر دے

تیز تِکھے ہتھیار دِلیاں پَھٹیاں نی وے

کئی ڈیون ان نال برابر- کئی گِھن آون ڈیڈھے کر کر

کئی ویچن بازار تُلیاں تکیاں نی وے

کئی دُھپ وِچ وی چُندیاں رہندیاں - کئی گِھن چھاں چھنویرے بہندیاں

کئی چُن چُن پئیاں ہار ہُٹیاں تھکیاں نی وے

ایڈوں عشوے غمزے نخرے- اوڈوں یار خیرائتی بکرے

کُسن کان تیار رانداں رسیاں نی وے

پِیلُوں چُندیاں بھوچھن لِیراں - چولا وی تھیا لِیر کتِیراں

گِلڑے کرن پچار سینگیاں سکیاں نی وے

آئیاں پِیلُوں چُنن دے سانگے- اوڑک تھیاں فریدن وانگے

چھوڑ ارام قرار ہکِیاں بکیاں نی وے

پِیلُوں دے گاون وی اُتنے ای پرانے ہوسن جِتنیاں پِیلُوں - کافی دا رہاؤ ایویں ہے جیویں گاون دی استھائی ہووے، پِیلُوں چُنن والیاں دا گنویا گاون جیہدے وِچ رلن دا سدا ہے یاراں نوں، پِیلُوں دا پکن جیویں ڈھوء بنیا ہے پیاریاں دے رَل کھیڈن دا، پِیلُوں دا پکن جیویں میل تانگھ دا بھرپور تھیون ہے، آپنی شِکھر نوں چھوہن، پِیلُوں چُنن جیوں آہر ہے میل تانگھ نوں پوریاں کرن دا، '' آ چنوں رل یار'' سدّا ہے میلے وِچ رَلن دا، لگیاں دا رس مانن دا- میلہ پکی دا پھل چکھن کیتے پیا لگدا اے- میلہ دُکھ رُدھیاں دا سُکھ میل اے- نِراسیاں دا آس درشن اے- استھائی دی تال چونِیاں دے رَل نچن دی تال ہے- نچدِیاں آوندِیاں نیں میلے وِچ رلن لئی-

پر اگوں کافی چونِیاں دا گنویا گاون نہیں - اوس گاون دیاں سُراں دی نِری چھیڑ ہے رہاؤ وِچ، انتریاں نوں آس دیون لئی- انتریاں وِچ شاعر دا بیان اے میلے دی سیر دا- پہلوں پِیلُوں دے رنگ- کچ توں پک تائیں رنگاں دا پندھ ہے- گھنیاں رلویاں تے ٹکراویاں رنگاں وِچدیں لنگھدا ہے ایہہ راہ- بھے دے ات تِلکویں وٹاء ہِن ایہدے وِچ- اِک بھے سہجے ای دُوجی نوں چھوہندی اے اوہدے وِچ رِلدی اے تے سہجے ای ہور ہو ویندی اے- ہر رنگ وِچ اوہدا پِچھلا روپ وی حاضر اے تے آونا وی- سواہری ٹور نہیں ایہہ، ناچ ہے ایہہ وی، چونِیاں دے ناچ ساہویں، اوہدے نال رلواں - جال تے لگیاں پِیلُوں جیویں جی ہوون جگ تے وسیندے، بھلیو بھلی- اِکو ویلے ایڈی رنگارنگی، اِتنی ونگی-

پِیلُوں متاں ناریں ہن آپنیاں چُنن ہارِیاں وانگ- کافی پِیلُوں دی رنگارنگی دا بیان وی ہے تے چونِیاں دی کرنی دا وی- بار چونِیاں دا پِڑ ہے، میلہ اوہناں دا میل ہے- رِزق سہیڑ تے رِزق ونڈ اوہناں دی کار ہے- بار وِچ چونِیاں دے کم دی ایہہ کہانی رہاؤ دیاں سُراں ہار نِت چِھڑدی نِت کُھنجدی گونج ہے اوس پرانے سانجھ وسیب دی جیہدا پربندھ نارِیں ہتھ ہوندا ہا- نَر چڑھتوں پیو پردھانِیوں پہلوں دا ماں سنبھالیا وسیب- اوس وسیب دی رہند کھوہند ای ہے ہُن خواجہ غلام فرید دے ویلے دی بار وِچ- بار ہُن اصلوں آزاد کوئی نہیں، آپنے آل دوالے کنوں نویکلی- مَل ویہار دی کر اُگراہی ہیٹھ آیاں اوہنوں مُدتاں گُزر گئیاں نیں - جے آزادی کوئی رہ گئی اے جُھوٹھی سچی، جے ٹپری واسا کوئی رنگ ہے ازادی دا، تاں اوہ رِزق دی تُھڑ پاروں ہے- جے پرانی سانجھ ورتن دے کُجھ نشان بچے نیں تاں اوہ وی رِزق دی تُھڑ کارن ای نیں - ساون لگے تاں بار دی کُجھ بھوئیں آباد تھیندی اے پر ساون وِچ ہٹھاڑ والے ہڑ توں بچن لئی باریں آ ڈُھکدے نیں تے مینہہ نال تھئی اُپج دا چوکھا حصہ ونڈ کھڑدے نیں - ہُن انگریز راج پربندھ بار دیاں برُوہاں اُپر ای نہیں بیٹھا ہویا- روہی دی کُل زِویں کتاباں وِچ نواب دی ہے تے جو نواب دا ہے اوہ اصل وِچ انگریز راسوالی دا ای ہے- روہی وِچ انگریزی نہر وی آوندی اے پئی تے نویں آبادکاری وی، نواں قانون کچہری ٹھانا وی-

جتنا چِر میلہ ہے اُتنا چِر تاں سُکّی ہے جڑھ دُکھ تے غم دی- میلہ مُکدیاں ایس مُڑ ہری تھی وینا اے-

اِرم باغ بہشت ہے جِتھاں رِزق وافر ہے ہر کہیں لئی- کوئی مَل مالکی نہیں کہیں دی- ساکھاں (پھل) دی چکھ دا سواد سانجھا کریندے نیں سبھ جی- ایہو سواد اِک دُوجے دی ہوند مانن دا سواد اے:

جال جلوٹیں تھئی آبادی 

پل پل خوشیاں دم دم شادی

لوکیں سہنس ہزار کُل نے پھکیاں نی وے

ان گنت لوک رلے نیں جال دیاں رُکھاں ہیٹھ تھئی آبادی وِچ- ایہہ آبادی ہے ساکھاں دی رل چکھنی پاروں - پِیلُوں کُل لئی ہن تے کُل نے پھکیاں نیں - پھکن وِچ کُھل ہے بے فکری ہے، تُھڑدی چِنتا نہیں، بُھکھ دی سَوڑ نہیں، کُھسن دا بھوء نہیں - پر مُڑ ویکھو- چِنتا تے سَوڑ پِچھلے بند توں ای ٹُر پئی ہوئی اے، اساں اوہنوں خوشی دے پل وِچ پروکھے کر گئے آں - ایس پِچھلے بند وِچ ملکڑے ای پِیلُوں نال ڈیلے وی آ رلے نیں - پِیلُوں جال دا پھل ہے، ڈیلے کریر دا- ڈیلے وی پِیلُوں وانگ رنگ لڑی بنیندے نیں بھاویں سواد اوہناں دا اوہ نہیں ہوندا- پِیلُوں نارِیں اکھویندیاں نیں تے ڈیلے نَر- کیہ ایہہ نَر آونی ہے جیہدے نال ای پچھیاں کھاریاں ٹوریاں بھرن دی سَوڑ تے چِنتا وی آ ڈُھکی اے- نَر ناریں دا ایہہ رلا ٹبرداری دا نشان نہ ہووے متے- پِیلُوں ڈیلیاں دِیاں گلزاراں وِواہیں وسن ای تاں نہیں؟ گھرہستی تے ٹبرداری نے ای متے گل ٹوریاں پوائیاں ہوون تے سِر کھارِیاں چَوائیاں ہوون-

چونِیاں ہُن آپو آپنے ڈھیر وی وکھ کیتی بیٹھیاں نیں - ایہناں نوں بھلک دی چِنتا جاپدی اے- آوندی سَوڑ نوں ٹالن دا سمیانا پئیاں کریندیاں نیں - سِراں تے بھار اے گھر چلاون دا- دُھپ وِچ وی چُندیاں رہندیاں نیں، جھٹ چھاویں بہہ کے ول چُنن دے آہریں رُجھن والیاں ہُٹیاں تھکیاں - تھک ہُٹ کے چُنیاں پِیلُوں نال ای گھر چلنے نیں - پِیلُوں دے وٹے وِچ اَن ڈِھینا اے تے اَن دے وٹے وِچ ہور لوڑیندیاں شئیں - ایہہ وٹاندرا وی کِتے ساواں ہے کِتے ڈیڈھا- ایہہ لیکھا وی چِنتا بھریا ہے- وٹاندرا پرانی ریت آہی بار دی پر بار دا وسیب ہُن نِرا وٹاندرے سِر ای نہیں پیا ٹُردا- ایہدیاں برُوہاں اُتے بزار وی لگ گیا اے تے نقد پیسے لئی پِیلُوں ویچن وی سکھاوندا اے کئیاں نوں - کئیاں نوں وارا ای ایہو کھاوندا اے- پر بزار دے تکڑ تے جد پِیلُوں تُلدیاں نیں تاں پِیلُوں والِیاں وی نال ای تُلدِیاں نیں - بھوچھن دی رمز چروکنی لوک لج دی رمز بنی آئی اے باوا فرید دی بِھجدی سِجھدی کمبلی دے ویلے توں - بھوچھن جنی دی ہستی ہے نر پردھان وسیب وِچ جیہڑی اِک تک نال لِیرو لِیر تھی ویندی اے- چولا نِری وسیبلی ہستی ای نہیں آپنا تن وی ہے آپنی گھال سکت، اوہ وی لِیرکتِیراں تھی گئی اے، آپنا اُدم تے یقین وی- پر چولا وی پوایا نر پردھان وسیب دا ای ہے- آپنی دیہہ آپنی سکت ایسے وسیب دے قبضے وِچ ای اے- اوسے دے کم پئی آوندی اے- آپنا اُدم تے یقین وی نَر مالک دی ویکھنی پاروں ای اے- اوہناں دِتا اوہناں دے کم ای آوندا اے پیا- سو جنی چالو ویہار دے تک تے تُل کے لِیر کتِیر تھی کے اِک نویں ہوند دے بُوہے آ کھلی اے- پُرانے لاگ تُرٹ گئے نیں - سینگیاں سکیاں جیہڑیاں پرانی ہوند نوں چھوڑ نہیں سکدیاں 

اوہ وکھ پئیاں ہوندیاں نیں میہنے ٹوک تے گِلے پچار راہیں -

کافی وِچ دو رنگ نالو نال چلدے نیں - اِک ہے پِیلُوں دا چُنن تے دوجا ہے چُنن والیاں دا یاراں نال میل- ایہہ دوئے رنگ استھائی وِچ گڈاوڈ نیں پر اگوں نِکھڑدے نیں جد انترے جنی دی واج والے سانجھ سُر نوں چھوڑ کے میلے دا ویروا کرن لگ پوندے نیں - پہلیاں چونہہ بنداں وِچ پہلا رنگ چڑھیا اے- پنجویں وِچ دوجا اُگھڑیا اے- سگوں اِنج آکھو جو تریجے بند وِچوں ای ایہہ رنگ دِسن لگ پیا اے- ایہہ ٹوریاں کھاراں باراں والیاں ای نیں جیہڑیاں اگوں حُوراں پریاں دے ٹولے تھی دِسیاں نیں - چونِیاں دے حوراں پریاں تھی دِسن نال حسن تے برہوں دی ونڈ تھئی اے، ہیل تے جھولے دی، ٹھار تے تاء دی، دِن تے رات دی- گوئلاں کچے ٹکانے نیں چھیڑواں دے- عام دینہہ وِچ تتِیاں نیں گوئلِیں - اوکھا ہے جیون چاکاں ہتھلاں دا- پر میلے دِیاں راتاں وِچ ایہہ گوئلِیں یار مِلاپ دِیاں جائیں ہن سو من ٹھار ہِن- لوک رِیت وِچ دینہہ ویہارُو رُجھ دا نشان ہے تے رات ویہار ڈھاونے آہر دا- 

رین ودھے کائی کرے پسارا- دِن اگے دھرو دوال نی

اج پی گھر آیا لال نی

پیلُوں میلہ وی بار دے وسیب وِچ دینہہ نُوں ڈک کھلوتی رات ہے-

قدرت ولوں تے میل تانگھ رِزق دی بھال نال ای جُڑی ہوئی اے جیویں استھائی دسیندی اے- پر چالو رزق ویہار دی آندی سَوڑ تے چِنتا دوہاں نوں وکھو وکھ کر دیندی اے تے اگوں میل تانگھ تے رزق بھال ٹکراوِیاں تھی ویندِیاں نیں - جدوں آہمو ساہمنے تھیندیاں نیں بِھڑ پوندیاں نیں - ایس بھیڑ وِچ پِیلُوں چُنن والیاں آپنی ویہار دِتی ہستی ونجیندیاں نیں لِیرکتیِر کرا کے- اگوں اِک نویں ہستی بندی اے جیہنوں پرانی دے کُھس ونجن دا ہِرکھ نہیں سگوں اچنبھا ہے نویں دی سُنجان دا- نویں سُنجان دسیندی اے جو رزق آہر ای میل آہر اے پر ہُن ایہہ میل مارو ویہار نال بِھڑ کے اوہدی دِتی ہستی ونجا کے ای تِھینا اے- اگے پِیلُوں چُنن دا سدّا ای پریت سُنیہا ہا- ہُن پِچھانہہ مُڑ کے ویکھیاں، آپنی لِیر کتِیر تھئی ہستی دے اُپروں جھاکدیاں، سہی ہوندا اے جو پِیلُوں چُنن تے سانگا ہا پِڑیں لہن دا، ویہار نال بِھڑ کے نویں اچنبھا ہستی دی پُچھان کرن دا- ایس اچنبھے وِچوں فرید وی لنگھیا اے تے ہُن '' فریدن'' تھی کے چونِیاں وِچ رل کَھلا اے- فریدن پیار دا اپنائت دا دِتا ناں ہے جیویں رانجھن- آپنی نویں سُنجان دوہاں لئی اِکدوجے دی سُنجان بن گئی اے- شاعر دا کم وی سواہرا ٹُریا اے چونِیاں دے کم دے نال- استھائی وِچ دوویں اِک آہے، اِکو کم، اگوں دو تھئے تے اوڑک جد دوہاں اِک  دُوجے دی نویں سانجھ سُنجاتی تاں وت اِک تھی گئے-

پِیلُوں دے گیت ڈھیر ہن، اُتنے ای جتنیاں پِیلُوں ہن تے جتنیاں چونِیاں، اُتنے ای پرانے تے اُتنے ای رنگو رنگ- '' آ چُنوں رل یار پِیلُوں پکیاں نی وے'' کسے اِک گیت دی استھائی اے، چونِیاں دے بنائے گیت دی- چونِیاں دی شاعری کافی دے انتریاں دی ویہار پرچول وِچ گواچ گئی، چِھج کے لِیر کتِیر تھی گئی- پر ایس پرچول پاروں ای وت لدّھی، فرید تے چونِیاں دی سانجھی آپ سُنجان وِچ وت ظاہر تھئی نویں ہو کے، اچنبھے وِچ، ہکی بکی-

ویہار پرچول وِچ گواچ کے چونِیاں دی شاعری ریتل غزل والے رُوپ وِچوں وی لنگھی:

رکھدے ناز حُسن پروردے - ابرو تیغ تے تیر نظر دے

تیز تِکھے ہتھیار - دِلیاں پَھٹیاں نی وے

تے

ایڈوں عشوے غمزے نخرے - اوڈوں یار خیرائتی بکرے 

غزل دی شاعری ایڈوں تے اوڈوں، حُسن تے بِرہوں، ہیل تے جھولے دی موٹی ونڈ راہیں آئی اے کافی وِچ- پر پِیلُوں ڈیلیاں دی گھن ونگی نال، سہنس ہزار لوکاں دے جال جلوٹیں ڈُھکن نال، کافی دے اندر جیہڑی بَنتر بنی اے اوہ اِک ساہویں اِک والی موٹی ونڈ دی بَنتر نہیں - اوہ '' کئی'' تے ''کہیں'' دی تکرار نال بنی اے- پِیلُوں وی بے حساب تے مخلوق وی- ایہہ میلے دی گھنی رات والی گھن پرتی واہ ورتن دی بنائی بنتر ہے- اِک ساہویں اِک والی بنتر ایہدے وارے نہیں، سو توڑ نہیں نِبھدی- ویہارلی ہستی دے بھجن نال ای بھج ویندی اے-

کافی دیاں مُکھ بولاں وِچ رزق آہر تے پیار اِک مِک نیں - اِک دوجے نال جُڑے ہوئے، اِک دوجے وِچوں اُسردے اِک دوجے نوں ساردے- جیون ایہناں دوہاں دے اِک تھیون نال بنیا تے اِک نہ رہن پاروں اَجیون تھی گیا- کافی دے مُکھ بول ہزاراں ورھے پرانی اوس لوک رہریت وِچوں آئے نیں جیہدے وِچ رِزق آہر تے پیار اِکو ویگ آہے- ایہہ پرانے سُر چھیڑ کے کافی اوس بِپتا نوں اُگھیڑدی اے جس کارن دوویں اِک نہ رہے- ایہہ بِپتا آہی رزق وسیلیاں دا کُل خلقت دے ہتھوں کُھس کے اِکلے دوکلے دی مالکی بن ونجن- ایس بپتا نے رزق آہر نوں پیار کنوں نکھیڑیا- سگوں دوہاں نوں اِک دوجے دا شریک بنا کے آہمو ساہمنے آن کَھلاریا- رزق آہر وِچ پیار نہیں پُگ سکدا تے پیار دے ہوندیاں رزق آہر نہیں پُگ سکدا- بندے دی اجوکی رہریت صدیاں پہلوں ایس پاڑ اُتے اُسری تے بندے دا چیت اچیت ایسے پاڑ نے ساریا- کافی اِک کھیال ہے جیہدے وِچ بندے دی وار کھیڈ ویکھائی گئی اے- پر کھیڈ ویکھائی گئی اے نچ گا کے- سمجھو کافی اِک نچ گنویا کھیال ہے- کھیال کھیڈ دی کھیڈ ہوندی اے تے بُجھارت دی بُجھارت- کھیڈیندے اوہو نیں جیہڑے بُجھ سکن- 

2

کُل مخلوق دے رزق وسیلے کیویں اِکلے دوکلے دی مالکی بن گئے ایہہ لمی کہانی اے، ہزاراں ورھیاں دی وار کہانی- کئیں رنگ بنے مالکی دے تے کئیں رنگ بنے مخلوق دی سَوڑ دے- مالکی والاں کنوں رزق وسیلے اُدھارن1 دا گھول وی کئیاں رنگاں وِچ گُھلیا گیا- کدیں سِدھا بھیڑ بنیا ایہہ گھول تے کدیں ایس کافی ورگا نچ گنویا کھیال- جتھاں ایہہ کافی لکھیجی اے اوہ تپہ واریاں دا ہالہ گیر سرداراں دے قبضے دابے وِچ اے- کیہ سندھ نَیں دا ہٹھاڑ اُتاڑ کیہ باراں تے تھل- ایہہ سردار آپت وِچ جھگڑیندے بھڑیندے وی آئے نیں - جیہڑے ودھیرے زورا ور تھی ویندے نیں اوہ رہندیاں نوں دبا کے ہالہ گیری آپنے ہتھ کر گِھندے نیں تے اوہناں نوں حصہ پتی دے کے بھائیوال بنا گِھندے نیں - ہالہ گیراں دے ایہہ اگوان راجے نواب اکھویندے نیں - جس ویلے ایہہ کافی لکھیجی اے اوس ویلے بہاولپور دی داؤد پوترا نوابی نوں سوا سو توں اُپر ورھے ہو چکے نیں - پر اوس ویلے ایہہ ہالہ گیر راج اِک نویں رنگ دے جگت راج دی مار وِچ آیا پیا اے- ایہہ راج ہے انگریز راسوالی دا جیہڑی ایسٹ انڈیا کمپنی دے روپ وِچ کلکتے تخت ڈاہی بیٹھی اے تے اِک اِک کر کے ہندوستان دیاں ہالہ گیر راجیاں نواباں نوں قبضے ہیٹھ پئی کریندی اے- خواجہ غلام فرید 1845 وِچ جمے- اوس کنوں پہلاں ای ہیٹھلی سندھ وادی دِیاں سردارِیاں کمپنی دے دابے ہیٹھ آ گئیاں آہن- اُپرلی سندھ وادی وِچ لہور دی جَٹ شاہی 1845 وِچ ڈھے گئی- بہاولپور دی نوابی اُتے انگریز راج دا ہتھ پوند 1808ء وِچ پیا- اِک کمپنی اگیچ ایلفِنسٹن کابل جاندا بہاولپوروں لنگھیا تے نواب نال اوہدا کارا تھی گیا- مگروں ہور وی کارے تھئے تے انگریزی راج

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. اُدھارن = چھڈاون، آزاد کراون-

دی پکڑ پکیری تھیندی گئی- 1833ء وِچ انگریز راج ولوں سیاسی اَرتِھیا (پولیٹیکل ایجنٹ) بہاولپور وِچ لا دِتا گیا- نواب ولوں سندھ راہیں دساور ویندے کمپنی دے مال اُتے کر1 اگلیاں دَہ ورھیاں وِچ گھٹِیندا گیا تے 1847ء وِچ تے کابل اُتے انگریزی دھاوے لئی ریاست دے وِچوں دی کمپنی لئی واہ تے راہ دے سارے کر نواب نے بغیر عوضانے دے مُکا دِتے تے کابل اُتے انگریزی دھاوے لئی ریاست دے وِچوں دی سڑک بنوا کے دِتی- 1866ء وِچ جدوں خواجہ صاحب دی شاعری دی پنیری پُھٹدی پئی ہوسی اوس ویلے دا نواب فتح محمد خان اچیتی مر گیا تے اوہدا پُتر صادق محمد خان اجے بال ہا- ریاست سِدھی انگریز حاکمی دے ہتھ آ گئی تے نواب دے سیانا تھیون تائیں (1879ء) انگریز افسر کمشنر ملتان دی نگرانی وِچ پربندھ چلیندے رہے- ایہہ وارا ایجنسی اکھویندا اے- ایجنسی نے ریاست وِچ کر اُگراہی، قانون، تھانے کچہری دا نقشہ اصلوں انگریزی پنجاب والا کر دِتا- 1879ء وِچ ایجنسی تے اُٹھ گئی- خواجہ صاحب نے نواب کوں انگریزی تھانے پٹ کے آپنے مُلک کوں آپ وساون دا آکھیا وی- پر انگریزی پکڑ جڑھ تائیں لہہ چُکی آہی- ہُن ایجنسی دی لوڑ ای کوئی نہ آہی-

خواجہ غلام فرید 1901ء وِچ فوت ہوئے- 1866ء کنوں 1901ء تائیں اوہناں دی شاعری دا ویلا اے- ایہو ویلا انگریز راسوال شاہی دی پکڑ دے پِیڈے تھیون دا اے- ایس وارے مخلوق اُتے نویں پُرانے بھار دا رنگ کیہ ہا-

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

کر = ٹیکس-

ایہہ احوال انگریز راج دے آپنے لکھوائے 1904ء دے ریاست نامے  (گیزٹیئر) وِچ مِلدا اے- ریاست نامہ اوہناں لوکاں لِکھیا جیہڑے 1866ء کنوں 1901ء تائیں آپ راج کاج چلاون وِچ آہے- لِکھت حاکمی دے پکھوں ای لکھیجی، اہلکاراں نوں علاقے بارے پوری جانکاری دیون لئی، پر ایس جانکاری وِچ وی خلقت دا اصل حال کھولنا ای پوندا اے کجھ نہ کجھ بھاویں ایہو سمجھن سمجھاون لئی جو اگوں کیویں ولاونا وساہونا ہے خلقت نوں آپنے راج اُتے-

ریاست نامہ دسیندا ہے جو ریاست وِچ واہی یا تے سندھ دے سلابے وِچ ہے یا اوتھے جتھاں نہر لگدی اے- بار وِچ گھنی وسوں پشو پال کے گذران کریندی اے- واہی واناں کنوں تے ہالہ اُگریہندی اے سرکار پر پشو پالاں دا وی پربندھ وِچ حصہ پواونا ضروری ہویا- سو اوہناں کنوں سرکار چرائی کر وصولدی اے- ایہہ تِرنی اکھویندا اے- پُرانیاں نواباں دے ویلے توں تِرنی جِنس وِچ ای وصولی ویندی آہی- مجِھیں گائیں گھوڑے نذر کر کے تِرنی تاریندے آہے لوک 1867-8ء وِچ ایجنسی نے نقد تِرنی لاگو کر دِتی- ایہہ اِک پشو پال دیاں کُل پشواں اُتے لگدی آہی- پشواں دی گنتی دا پربندھ وی پکیرا کیتا گیا-

واہی والے علاقے وِچ راہک پکے نہیں ہوندے- ہر واڈھی اُتے بدلیج سکدے نیں، اوہ وی جیہناں جنگل کراہ کے واہی جوگ بنائی ہووے بھوئیں - داند تے بی واہکاں دے ہوندے نیں - ونڈ دا حساب ادھ چوتھ یا پنجوتھ ہوندا اے- مالک ونڈوں اَڈ ہور کر وی گِھندے نیں واہکاں کنوں جیویں:

1:- جھولی- پُرانی رِیت آہی جو بوہل وِچوں مالک آپنی جھولی وی بھر کھڑدا اے پر ہُن جھولی چنگی چوکھی کاٹ بن گئی اے فصل وِچوں -

2:- توبرا- اِک بئی پُرانی رِیت آہی جو جتنے دانے گھوڑے دے توبرے وِچ آ ونجن اوہ وی مالک دے- پرہُن مالک توبرے دے ناں تے ڈھیر سارا اَنّ چا کھڑدے نیں -

3:- راج خرچہ- آپنی ڈیرے داری تے پروہنچاری ٹورن لئی مالک راج خرچے دے ناں تے فصل وِچوں حصہ وصولدا اے-

4:- پیادگی- ایہہ مالک دیاں نوکراں دا خرچہ اے- نوکر ہوون بھاویں نہ-

5:- کترانا- پیلی وِچ رہے اَن گاہے سِٹیاں دے وٹے وِچ مالک کترانا گِھندا اے- ایہہ وی مناسب حد کنوں ڈھیر ودھ ہوندا اے تے بِنا پرچول ای چوِیندا اے-

6:- سرداری- بعضیاں ٹابریاں دے موہری آپنی سرداری دا حصہ وی وصولدے نیں -

مالک نوں اِتنا کجھ دے کے واہک راہک کول جو بچدا اے اوہ ایس اکھان نے دسیا اے:

کھادا پیتا جان دا جو بچیا سو خان دا

1866ء وِچ ہالہ اُگراہی دا بندوبست نویں سِریوں اُساریا گیا- جیہڑے ضابطے طریقے انگریز راج پنجاب وِچ لاگو کر چکیا ہا- اوہ بہاولپور وِچ وی لاگو کر دِتے گئے تے جیویں پنجاب وِچ واہی وان سرو سر شاہو کاراں دے قرضائی تھی گئے آہے اِتھاں وی تھی گئے- اگے ہزار وِچوں مساں اِک کِلّہ شاہوکار دی مالکی وِچ ویندا ہا قرضے پاروں، 1866ء مگروں شاہوکاراں دی مالکی سو گُنا ودھ گئی- تِھیا ایہہ جو نویں پربندھ وِچ نقد خرچے دا بھار چوکھا ودھ گیا تے واہک نوں سرپر بھوئیں گہنے پا کے قرضہ چاونا پیا- نقد خرچا ہا کچہری دی فیس، سرکاری اہلکاراں دا بدھا حصہ، چٹیاں، قیدوں بچن لئی عدالتاں نوں تاریا معاوضہ تے چوکھا نِت ودھواں ویاج- شاہو کاراں دے انھے دھرو پاروں قرضہ لُٹ بن گیا- گھنے جاگیر دار تے سجادے وی قرضائی تھی گئے- نِکے مالک تے راہک نوں ڈنگ ٹپاونا وی اوکھا تھی گیا- راہکاں دی دھون تاں اُنج وی بھوئیں کُھس ونجن دے ڈروں مالک دے گوڈے ہیٹھ ای رہندی اے سو مالک ہُن اوہناں کنوں جو چاہن چا کھڑدے نیں - واہیوں پٹے راہک سنے ہلاں دانداں دے پِنڈو پِنڈ وتدے دسیندے نیں -

1866ء کنوں پہلوں پُلس دا کوئی محکمہ نہ ہا- کوتوال ای پُلس دا کم کریندے آہے تے مجسٹریٹ دا وی- کُل ترے کوتوالیاں آہیاں، بہاولپور خیرپور تے خانپور- ہوراں شہراں گراواں وِچ کاردار تے اوہناں دے نائب ای آہن ایس کم تے- 1867ء وِچ ایجنسی نے پہلی وار پُلس دا محکمہ بنایا- تھانے کھولے گئے- لوکاں دا جیون ودھیرے سِدھے سرکاری دخل دی مار وِچ آ گیا- پرھے پنچائیت دا اثر وی گھٹ گیا تے ورتوں وی- قرضے دی پکڑ دا ڈر وی ودھ گیا تے اوہدی لوڑ وی-

ایجنسی دے وارے نویاں نہراں کڈھیجیاں - نواں رقبہ واہیا گیا- اُپج ودھی تے سرکار دی آمدن وی ودھی- پر نہ ماڑے واہی وان دی سَوڑ گھٹی نہ کمی کمیرے دی- نہ اوہناں دے سِروں مالکی دا بھار لتھا- قرضداری نال ایہہ سَوڑ تے بھار ہتھوں ودھے- وادھو اُپج دا لاہا تے لیتا انگریز راسوالی نے جیہنوں سستا کچا مال لوڑیندا ہا پِچھے آپنیاں کارخانیاں کیتے- نال حاکماں نوں نویاں پُرانیاں مالک زمینداراں دی تابع داری وی لبھی جیہدی گھنی لوڑ آہی راج گُھکاون لئی- پُلس، عدالت، قانون کچہری، کر اُگراہی، نویاں نہراں، نویں آبادی، نویں تعلیم، ڈاک تار، چھاپہ، اخبار، ایہہ کم نیں جیہڑے انگریز راج دے وڈے کارنامے گِنے گئے نیں - پر ایہہ سارے کم نہ لوکاں دے آپنے آہر اُدم وِچار وِچوں نِکلے نہ لوکاں دی مت مرضی ایہناں وِچ ورتیجی- ایہہ باہرلی قبضہ گیر باتشاہی دی مرضی سمجھ کے ای قبُولے گئے- خلقت وِچ ایہناں پاروں باہروں آئی راسوالی حاکمی دا رعب دابا ای جمیا- آپنے آپ اُتے وساہ ہتھوں گھٹیا- تے حاکماں واسطے لوکاں نوں آپنے لاہے لئی ورتن سوکھیرا تھی گیا- بھوئیں والاں جاگیرداراں اہلکاراں دھنواناں اگیرے تھی کے نویاں پربندھاں نوں موڈھا دِتا سو عاماں اُتے ایہناں خاصاں دا پرچھاواں اگے وانگ ای چھایا رہیا ہتھوں گھنیرا تھی گیا- سارا نواں پربندھ اُساریا گیا انگریز راج دے آپنے لاہے لئی توڑے ایہدا ویکھالا لوک بھلے والا بنایا گیا- نویں بھوئیں آباد تھیون نال نویں تابعدار دھڑے جُڑے انگریز حاکمی نوں، بھاویں ایہہ چڑھدیوں آئے آبادکار آہے تے بھاویں ستھاویں زمیندار یا شاہوکار- نویاں پُرانیاں داء دابیاں ہیٹھ آئی خلقت تُھڑدی تِھڑدی آپنے آپ کنوں پُرانیاں جُڑتاں کنوں سانجھ ورتارے دی رہند کھوہند کنوں وِچھڑن تے آئی کھلی اے- آپنی بندیائی کنوں وِجوگ اِک نواں راہ پیا بندا اے نویں وسیب وِچ سُرخرو تھیون دا- جد خواجہ صاحب دی شاعری پُرانیاں جُڑتاں نوں سانجھ ورتارے دِیاں مِٹدیاں نشانیاں نوں مانن دا راس رچیندی اے تاں اوہ نویں وِجوگ نوں ٹھلدی اے، ڈھیندے آپ وساہ نوں سہاردی اے، نویاں پُرانیاں کُشالیاں ہتھوں لِیر کتِیر تھئی خلقت دی ہستی نوں آپنے اندروں اُگھڑدی اِک نویں سکت وِکھالدی اے-

3

شاعری دا ایہہ رنگ ای خلقت لئی کُل نال اِک تھیون دا رنگ اے- ایہدے ہوندیاں لوڑ تے نہیں شاعر نوں کتابی وحدت الوجود پرچارن دی- پر دابُو میلاں دی سیاست خلقت نوں آپنے ساہویں جُڑ کھلوونوں روکن لئی کئیاں رنگاں دے نکھیڑ پِڑیں اُتاردی اے- رنگ دَکھ دے، بول چال دے، رِیت رسم دے وِتکرے اُبھار کے اگیرے کیتے ویندے نیں تے ایہہ وِتکرے ہِینے تے مَل وان دے نکھیڑ نوں دھیانوں اوہلے کر دیندے نیں، سیاست دے پِڑوں ای کڈھ دیندے نیں ایس مُڈھلے نکھیڑ نوں جیہڑا دُھرا ہے چالو ویہار دا- دابُو میل سیاست دی ایس چال نوں ڈکن لئی لوک رِیت نوں کُل اکائی دا پرچار وی کرنا پوندا اے-  نکھیڑُو وِچاراں دا تروڑ کرنا پوندا اے تت سانجھ دے وِچار نال- پر ایہہ کم وی لوک رِیت آپنے ڈھب نال کریندی اے، کھیڈ کے راس رُوپ وِچ، رمز بولی راہیں -

اِکو الف تیرے درکار

عِلموں بس کریں او یار

بُلھے شاہ ہوراں دا ایہہ راس آپنیاں سنگِیاں نال کیتی گل وی ہے تے ویہار واناں نال وی- اِک ہور بُلھے شاہی راس وِچ سِکھیار چھوہِر دی گل ہے استاد بارے

مُلاں مینوں ماردا ای

مُلاں مینوں سبق پڑھایا

الفوں اگے کُجھ نہ آیا

بے ہی بے پُکاردا ای

خواجہ غلام فرید دے رچائے راس وِچ سِکھیار چھوہِر مُلاں کنوں مار نہیں کھاندی ہتھوں اوہنوں شاگرد بنا پڑھیندی اے-

الف ہِکو ہم بس وے میاں جی

ہور کہانی مول نہ بھانی - الف گیوم دل کھس وے میاں جی

بے تے دی پئی کل نہ کائی- الف کِیتم بے وس وے میاں جی

ٹھپ رکھ فِقہ اصول دے مسلے - باب برہوں دا ڈس وے میاں جی

جے کر لگڑو چاٹ برہوں دی - جائیاں کو ڈیسیں ڈس وے میاں جی

جے نہ سبق برہوں دا ڈِتڑو - اجکل ویساں نس وے میاں جی

بِرہوں سِکھیں تے برہوں سِکھائیں - ہئی شابس شابس وے میاں جی

جِیندیں موئیں ہک یار دے رہسوں - وِسری ہور ہوس وے میاں جی

منتر پریت دا پُھوک شکاریں - لِنگڑیں ہم آلس وے میاں جی

اُلفت زر دی گھر دی ور دی - نہ رہ گئی ہِک خس وے میاں جی

رانجھن میڈا میں رانجھن دی - کھیڑیاں دے مُونہہ بَھس وے میاں جی

سٹ گھر بار تے بار وسیساں - بدلیں کیتی لَس وے میاں جی

علم عمل بُھل ویسی جیکر - عشق پیو کن رس وے میاں جی

اوڑک عشق اندر جِند ڈیسوں - نہ سمجھیں کھِل ہس وے میاں جی

نینہہ کدوکنا پیوسے پُکھڑے - نہ ہئی قلم تے مس وے میاں جی

نہ اجکل دی یار دے ول دی - روز ازل دی ہس وے میاں جی

عشقوں مُول فرید نہ پِھرسوں - روز نویں ہم چس وے میاں جی

الف لوک ریتی رمز ہے- بولی دا مُڈھ، سُرت سنجان دا نشان- الف بولی دے لکھت بنن دا وی نشان اے، سُرت دے چیتا بنن دا، سنجان دے اِک توں دوجے تائیں پُجن دا- الف نُقطیوں بنیا ہے، بِندیوں - بِندی سُنّ ہے، سُنج، ان ہوند- الف ہوند دا مُڈھ ہے تے ایہدے اندر ای ان ہوند ہے- الف سُرت ہے تے ایہدے اندر ای اسُرت دی سار ہے- ایہہ صورت وان ہے تے ایہدے اندر ای بے صورتی دی سار ہے- الف اِک ہوندیاں سبھ سانجھا ہے- بے تے الف دا ای پسارا اے- الف ہر حرف دے وِچ اے- ہونداں دی وکھو وکھ سُنجان ادھوری رہندی اے جد تائیں اوہناں دی سانجھ دی سنجان نہ ہووے- سانجھ سنجان دی تانگھ نوں، دُوج وِچ اپنائیت ویکھن تے مانن دی سِک نوں، لوک رِیت عشق آکھدی اے یا بِرہوں - بِرہوں وچھوڑا نہیں، وچھوڑا مُکاون دی سِک اے- وچھوڑا حاضر رزق ویہار پاروں ہے- ایہہ ویہار سانجھ نوں نہیں مندا، منے کیویں، چلدا ای اسانجھ دے سِر تے ہے- سو ایس ویہار دا عِلم وکھرپ دا، دُوج دا، اسانجھ دا علم ہے- وکھرپ سنجانن، اسانجھ بناون تے دُوج ہنڈاون دا عِلم- مُلاں، میاں جی، ایس عِلم دے اُستاد نیں - ایہہ پرانے ناں نیں، اجوکے ناں ہور نیں ایس اُستادی دے- نالے مُلاں دی کوئی اِکو شکل نہیں ہوندی درس پڑھاون والی- ایہہ کِسے وی کم کار وِچ رہ کے دُوج ہنڈاون تے اسانجھ بناون دا عِلم سکھا سکدے نیں - ایہہ اوہناں دی اصل کار اے، ایہہ اوہناں دی نوکری اے حاضر رِزق ویہار دی لائی-

لوک ریت دا حاضر ویہار نال اوہدے پرچارے عِلم نال ٹکراء ہے- کافی دا راس جیون نوں سمجھن دِیاں، جیون نوں جیون دیاں، دو ٹکراویاں ڈھنگاں نوں آہمو ساہمنے کریندا اے- سِکھیار بالڑی اے- اوہ جیون دے مُڈھ تے کھلی اے- اوہ آپ الف اے، ہوند دی پوند- پر نال ای اوہ لوک رِیت دی سِکھائی پُج پڑھی وی ہے-

بے تے دی پئی کل نہ کائی - الف کیتم بے وس وے میاں جی

اوہ کُل نال اِک تھیون دی تانگھ رچائی کھلوتی اے، حاضر ویہار دے دِتے سوچ رَچھ جیہڑے ایس تانگھ نوں روکن موڑن دا کم کر سکدے سن اوہنے تج چھوڑے نیں - ہُن وجوگنہار علم اوہنوں پوہندا ای نہیں - حاضر ویہار دا وجوگنہار علم ای اوہدے قانون دا مُول اے (فِقہ اصول)- ایہہ قانون جی دے جی نال شریکے وِچوں اُسریا اے تے ایس شریکے نوں پالدا سنبھالدا اے- کافی دی سِکھیار ویہارُو عِلم دا تروڑ کریندی اے اوہدیاں نشانیاں ساہویں آپنے نشانے دھر کے- ویہارُو عِلم ویہار دے تورے نوں اپناون نبھاون دا درس دیندا اے، زَر وَر گھر بناون دا، کھیڑیاں نال نِبھاون دا- سِکھیار چھوہِر ہیر تھی کے الیندی اے:

اُلفت زر دی گھر دی ور دی

نہ رہ گئی ہِک خس وے میاں جی

رانجھن میڈا میں رانجھن دی

کھیڑیاں دے مونہہ بھس وے میاں جی

سٹ گھر بار تے بار وسیساں 

بدلیں کیتی لس وے میاں جی

گھر بار سٹ کے بار وسن نمانیاں نال رس وسن ہے، جیہناں وِچ اجے سانجھ ورتارے دی رہند ہے- بدلیں دی لس بدلویں رُت اے، جیہڑی نمانیاں پشو پالاں نوں سُکھ سنیہڑا اے تے سُکھالیاں ویہار واسیاں نوں روہڑُو ہَڑ دا دھڑکا اے- دمودر دی ہیر وی رانجھے نال اوڑک بار ول نکل ویندی اے- ایہہ ہوکا ہے نواں سانجھ وسیب وساون دا- ایہدے لئی سِکھیار چھوہِر دی لگن اٹل اے-

اوڑک عشق اندر جِند ڈیسوں 

نہ سمجھیں کِھل ہس وے میاں جی

سِکھیار چھوہِر میاں جی نوں آپنے ولوں نواں نصاب پڑھائی دا پئی دیندی اے- اوہنوں حاضر ویہار دی نوکری چھوڑ کے آونے سانجھ ویہار دی نوکری قبولن دی صلح پئی مریندی اے- اوہنوں نابری دی چواتی پئی لاوندی اے:

جے کر چاٹ برہوں دی لگڑو - جایاں کو ڈیسیں ڈس وے میاں جی 

آپ استاد بن کے میئیں ہوراں نوں پیشگی شابس وی دیندی اے پئی- آپ اوہ کُل اکائی دے عشق دی پڑھائی ہوئی اے، ویہارُو سُرت دے لِکھت بن ونجن تھیں اگدوں دی-

نینہہ تدوکنا پیوسے پُکھڑے - نہ ہئی قلم تے مس وے میاں جی 

قلم تے مس ویہارُو عِلم دی آندی دُوج دِیاں رمزاں نیں ایتھے- مس کالکھ لاوندی اے کالے لیکھ لکھا کے تے قلم سِر وی قلم کریندی اے-

کافی دا راس رِیتل ویہارُو درس دا اُلٹاون ہے، اُستاد شاگرد ہے تے شاگرد اُستاد- '' وے میاں جی'' دی دُہرائی وِچ نِت کِھلرویں ٹوک ٹِچکر ہے- ''وے'' جنی دا آپنے ہان دے یاں نِکے نوں بُلاون ہے- ''میاں جی'' وِچ رِیتل ادب ہے اُستاد لئی- راس وِچ ''وے'' لگاتار ''میاں جی'' نال چمبڑیا ہویا اے اوہنوں ٹُھونگدا، چُونڈھدا، چاگھدا، ہلُوندا اے- ''میاں جی'' نال سِکھیار ادبِیں نیویں پا کے بہندی اے تے '' وے'' نال کِھلی مریندی اُٹھ کے میاں جی دا جُبہ عمامہ لاہ دھریندی اے- وِچ وارث شاہی ہیر والا نقل رنگ وی کھیڈیندی اے سِکھیار:

منتر پریت دا پُھوک شکاریں - ہم لِنگڑیں آلس وے میاں جی

 ہیر دی آپنی سینگیاں نال ولاویں گل چیتے آوندی اے:

مُٹھی مُٹھی مینوں کوئی اثر ہویا اج کم تے جیو نہ لگدا نی

مُلاں میانیاں کنوں لوک دم تویت وی کریندا آیا اے- ویہار دے اندر سُکھ واسے لئی- پر ایتھے ویہار تروڑ منتر دی منگ پئی کریندی اے سِکھیار میاں جی کنوں، بھولے بھا اوہنوں آپنی مذہبی رہریت وِچوں چِھک کڈھیندی اے- مُلاں دے بانے دی تھاویں اوہنوں سادھو جوگی والا بانا پویندی اے دم کرن دی جائیں منتر پُھوکن دا آکھ کے- لِنگڑیں وِچ آلس جیویں پڑھائی چور ِسکھیار دا پج ہووے پر ایہہ آلس ویہارُو علم اگے ویہر وی ہے، بندے دے شوہ دی ویہر، جے ایس اندرلی ویہر نوں سنجان کے بندہ ویہار تروڑواں علم نہ سِکھے تاں ایہہ ویہر نِری آلس ای بن ویندی اے- سکھیار پریت منتر نال لِنگڑیں وِچ نویں شکتی بھر ویندی اے- میاں جی دی تعلیم جنی دے سریر نوں آپ مہار شکتی نال بھریندا نہیں ویکھ سکدی- اوہ اوہدیاں لِنگاں وِچ آلس ای بہائی رکھنا چاہوندی اے- ایہہ آلس ای ویہارُو لاگاں ساکاں ستھاں دی پال سنبھال لئی لوڑیندی اے- ایہو وِجوگ ہے آپنے تت ست کنوں -

کافی دیاں تُکاں وِچ '' س'' دی واج دا زور اے- انج وی گھنیاں سطراں وِچ ''س'' پردھان سُر اے- وِچ وِچ '' ش'' وی نال رل ویندا اے- ایہہ واج نقل دی چوبھڑ چاگھ دا رنگ گھنیرا کریندی اے- ایہہ سُر جُھمردے نچیار وی الیندے نیں - جاپدا اے جیویں درس دیاں سِکھیاراں رَل کے میاں جی دوالے ہس کِھلدیاں جُھمر پئیاں گھتیندیاں نیں - نال ای آپنی عادت دے اُلٹ چُپ کھلے سُندے میئیں ہوراں دیوں اندروں سپ دی وِس گھولنی پِھرت تے شُوکر وی سُنیندی اے س ش دے ول ول آون وِچ-

چھیکڑلیاں ایہناں انتریاں وِچ دمودر دی ہیر دی واج دی گونج اے:

نینہہ کدوکنا پیو سے پُکھڑے نہ ہئی قلم تے مس وے میاں جی

نہ اجکل دی یار دے ول دی روز ازل دی ہس وے میاں جی

دمودر دی ہیر قاضی دی بھری کچہری وِچ آپنا بیان مکاوندی اے:

سُن قاضی ہک عرض اساڈی ایہہ اَکتھ کہانی

لوح قلم نہ عرش نہ کُرسی ندرِیں نہ آوے پانی

زِمیں زمانہ چند نہ سُورج جوتی جوت سمانی

کوئی تدوکا پاسوں ہووے تاں میں شاہد آنی

ایس توں پہلوں اوہ قاضی نوں سُنا بیٹھی اے جو

میرا حق رنجھیٹا ایہے جانے سبھ لوکائی

لے کر وڈھی حق گوائیں کڈھ کتاب وِکھائی

تے جد قاضی نے ہیر نوں حرام عشق کرن پاروں '' کافریانی'' آکھیا تاں اوہدا جواب ہا:

سُن وے قاضی نیاؤں کرینائیں خبر نہ کائی جانیں 

نیاؤں کریں سچاواں جے کر، کرنائیں من دے بھانے

کُفر تِنہاں نوں پوسی قاضی مایا ویکھ لُبھانے

لوک رِیت دی پرکھ وِچ مُلاں ویہار دا پوندلا سِرا اے تے قاضی اخیرلا- مُلاں دے علم اُتے ای قاضی دا قانون کھلوتا ہویا اے- ایسے لئی کافی دی سِکھیار چھوہر آکھدی اے:

ٹھپ رکھ فِقہ اصول دے مسئلے - باب برہوں دا ڈس وے میاں جی

دمودر دی ہیر قاضی نوں دسیندی اے:

رانجھن میڈا میں رانجھن دی بیا نکاح نہ تھیندا

اکھیں کدیں نہ ڈِٹھا کھیڑا کنیں پیا سُنیندا

کافی وِچ  سِکھیار چھوہر دے اندروں ہیر دی ایہو واج اُگھڑی اے:

رانجھن میڈا میں رانجھن دی کھیڑیاں دے مونہہ بھس وے میاں جی 

جد قاضی ہیر نوں سیالاں دی وڈیائی دسیندا اے تاں اوہ آکھدی اے:

اِتے وڈے جو سونے رُپے ڈُھکن سَتے پاہیں 

چُلھے وِچ گھتاں ایہہ وستوں تیکوں مالم ناہیں 

سُن قاضی میکوں سُنجے دِسن جو وِچ رانجھن ناہیں 

کافی دی ہیر مُلاں نوں دسیا اے:

اُلفت زردی گھر دی ور دی نہ رہ گئی ہِک خس وے میاں جی

زر گھرور اِکو لڑی دے لفظ نیں - ایہناں لفظاں دی سَوکھ بُھلاوِیں اے ایہناں راہیں کھیڑیاں دی رہرِیت آپنے آپ نوں صاف سرل تے بے گُنجھل ظاہر کرنا چاہوندی اے جیویں ایہو ای سِدھا تے قدرتی راہ ہووے جیون دا- آپنی ٹھگی دیاں پیچاں نوں ایہناں لفظاں دی اکہر دے پچھے لُکیندی اے- پر کافی ایہناں نوں لڑی بند کر کے ایہناں دی سَوکھ تے اکہر نوں چگھدی اے تے ایہناں دے آپس دے گُوڑھے پیچدار سانگے ول ساڈا دھیان کھڑدی اے تے سانوں سہی کریندی اے جو ایہہ رِجھاویں پسماویں لفظ چالو ویہار دی مارو بنتر دے مہاندرے نیں - کافی ایہناں ورگے ای اکہرے لفظ ''خس'' نال ایہناں دی بھرم بھا مُکیندی اے- ''خس'' درس والیاں دی بولی فارسی وِچوں آیا اے- جیویں متے لڑی والیاں لفظاں دے نالدا ہووے- پر ''خس'' لڑیوں باہر ہو کے تُکاں دی ''س'' والیاں واجاں وِچ رَل کھلوندا اے تے گھر ور در اُتے ہسدا اے، اوہناں نوں ککھوں ہولا کریندا اے-

زر گھر ور تریوے رَل کے میاں جی دا پروانیا پرچاریا جیون ڈھنگ ساردے نیں - دولت، گھرہستی، ٹبرداری- کھیڑیاں سیالاں دی دُنیا- ایہہ نر پردھان مالکی دی اُساری دُنیا اے- لوک رِیت دا ایہدے نال بھیڑ اے چروکا، مُڈھ لاء دا- ہیر لوک رِیت دی جائی اے- اوہ دمودر تے وارث وِچوں مادھو لال حسین، بُلھے شاہ تے سچل سرمست وِچوں ہو کے خواجہ غلام فرید دِیاں کافیاں وِچ اُتری اے تے جِتھاں وی آئی اے لوک رِیت دے بھیڑ دی موہری تھی کے آئی اے- جیویں:

سُن یار پرانی پِیڑ وو

لگڑا نینہہ رنجھیٹے والا وِسریا فہم فکر دا چالا

ہیر گئی جھنگ چِیروو سٹ سیج پلنگ تے رنگ محل

یا جیویں ایس جگ جاتی استھائی وِچ

بھٹھ مگھیانہ راج ببانہ

واہ بھانے من بھانے اساڈے

جھنگ مگھیانہ نشان اے پیو پردھان راٹھا چاری دا- ایہہ تخت جو ہویا راج ببانے دا- ایہدے پینگھ پِپل وی '' ملکانے'' نیں - چِیرن نِرا ایہنوں چھوڑ کے لنگھ ونجن نہیں، ایہنوں پاڑن وی اے- سٹن نِرا چھڈن نہیں ڈھاون وی اے- ببانے راج نوں بھٹھ گھتیاں ای نمانیاں دے بھانے وسنے نیں تے ہیر دا نینہہ پُگنا اے- لوک ریت دا بھیڑ نر پردھان مالکی دی ہر حاضر شکل نال اے- سو ہیر انگریز راس والی دے آندے نویں عِلم تے نویں قانون نوں اوویں ای پئی ردیندی اے جیویں اوس پِچھلیاں واریاں والے مالکی ویہار دے عِلم تے قانون نوں ردیا- لوک ریت دا الف جیویں بُلھے شاہ دے وارے ہالہ گیر مغل شاہی نوں ٹکریا لوک نابری دا نشان بن کے، سانجھ ویہار دی آس بن کے، ایویں ای خواجہ غلام فرید دے وارے انگریز راسوال شاہی نوں پیا ٹکردا اے-

4

کُل اکائی دے نویں نتارے تے پرچار لئی رچایا گیا اِک ہور راس ویکھو، ہور رنگ دا-

سُن سمجھ ڑے زاہد جاہد توں 

 ہِن عشق دے ایہہ کلمات عجب

ایہہ لمیری کافی اے جیہدے وِچ کتابی صوفی علمائی دِیاں چوکھیاں بنتراں گِنیاں گئیاں نیں جیویں 

ہے ذوق عجب ہے شوق عجب

ہے عین عجب ہے بین عجب

ہے ذکر عجب ہے فکر عجب

ہے نفی عجب اثبات عجب

یا

ناسُوت عجب ملکُوت عجب

جبرُوت عجب لاہُوت عجب

تلبیس عجب تانِیس عجب

تقدیس عجب سطوات عجب

اَوہام عجب اِبہام عجب

اعلام عجب اِلہام عجب

ہمزات عجب خطرات عجب

لمحات عجب شطحات عجب

ہے قُرب عجب ہے بُعد عجب

ہے وصل عجب ہے فصل عجب

ہے قہر حجاب عقاب عجب

ہے لُطف نجات سبات عجب

اَبدال عجب اَوتاد عجب

اقطاب عجب افراد عجب

تحقیق عجب تصدیق عجب

تقلید عدُول ثقات عجب

کافی دا راس اِک زاہد جاہد نال گل دے روپ وِچ ہے- ایس اِک زاہد جاہد دے پِچھے زاہداں جاہداں دی وڈی بِھیڑ ہے ایہہ اوہ لوک ہن جیہڑے کُل نال اِک تھیون نوں تصوف دے کتابی علم دا دسیا عمل سمجھدے نیں، ذِکر فِکر دا ریاضت دا نِجی پرہیز گاری دا مِتھیا عمل- ایس عمل نوں کتابی صوفی علمائی بدھیاں منزلاں تے حالتاں وِچ ونڈیندی اے تے اگوں ایہناں ونڈاں دِیاں سہنس باریک پَڑ ونڈاں کریندی اے، اوہناں نوں بھارے گورے عربی فارسی ناں دیندی اے تے ایس عمل نوں اِک کسب بنا کے بھاگاں والیاں گُنیاں نوں ایہدی سِکھلائی وِچ داخلہ لین دا سدّا دیندی اے-

زاہد جاہد نوں اِک اصلوں وکھرے راہ دی دس پاون لئی کافی بس اِکو کم کریندی اے- زاہد جاہد دے آپنے عِلم دِیاں بَنتراں اوہنوں سُنا گِنا کے اگے لفظ ''عجب'' آکھ دیندی اے- عجب کرشمہ کریندا اے ایہہ نِکا جیہا لفظ- ایہدا مطلب تاں ہے نویکلا، اچرج- پر تُکاں دے انت تے سہج سبھا آن کے لفظ دی ورتوں ایہناں معنیاں توں اگیرے لنگھ ویندی اے- علمی بَنتراں دے بھار وِچوں لنگھ کے لفظ عجب اُتے پُجن نال اِک ترنگ اُٹھدی اے سنیئر دے من وِچ- ایہہ ترنگ کتابی علمائی نوں سہجے ای پاسے دھر دیون نال اُٹھدی اے- لفظ عجب آکھدا اے زاہدا جاہدا کُل نال میل دی تانگھ تیڈے عِلم عمل دی پکڑ توں تیڈِیاں لفظی چترائیاں دی پہنچ توں باہر اے- جانے عشق والیاں دا ذوق شوق ہور اوہناں دا عین بین ہور- ''عجب'' وِچ کر ویکھی ورتی دا اچنبھا اے-

''عجب'' لفظ دی اچرج کار اخیرلے بند وِچ توڑ اپڑدی اے سگوں اخیرلے شعر وِچ:

ہر آن اَحد ڈُوں دھیان دھرو، ہے بے شک دین ایمان ایہو

دِل نال فرید دا وعظ سُنو، سو بات دی ہے ہک بات عجب

ایتھے لفظ وعظ وِچ اِک نرم جیہی کِھلی ہے- ٹُری تے ایہہ کِھلی مُڈھوں ای اے، ''سُن جاہد زاہد'' توں - زاہد پرہیز گار اے کِسے حرص ہوس نال رغبت نہ رکھن والا- جاہد کوشش کرن والا ہے پر جاہد دے معنے کھانے دی خواہش رکھن والا وی ہن- ایہہ گُجھی ٹکور علمی بنتراں دی گین دے ہیٹھوں ہیٹھ ٹُردی آئی اے- ایتھے چھیکڑے بند وِچ شاعر آپ زاہداں جاہداں دے نال بہندا اے اِک پل لئی، سانگ دا پاتر بن کے- وعظ کم ہے زاہداں جاہداں دا، شاعراں دا نہیں - وعظ لمے ہوندے نیں، عاماں دی سمجھو باہرے، بھاریاں لفظاں نال لدے ہوئے- کافی اوہناں وعظاں دی نقل بنیندی اے اوہناں اُتے ہسدی اے تے جیویں واعظ لمی گل کر کے آکھدے نیں ''مختصر یہ ہے کہ'' اوویں کافی وی آکھدی اے:

سو بات دی ہے ہِک بات عجب

پر واعظاں لئی ایہہ گل وعظ نوں ہور لمکاون دا حیلہ ہوندی اے- شاعر نے سچی مچی گل مُکا دِتی اے- ایہہ وی ''عجب'' ہے- سو بات دی ہِک بات کیہڑی ہے- ظاہرا تے ایہو جو ''ہر آن احد ڈُوں دھیان دھرو''- پر وِچ بھیت ایہہ ہے جو سو بات تہاڈی تے ہکو لفظ ''عجب'' فرید دا- تہاڈی بات وی بات (بیان) ہے- فرید دی بات وی بات (بُجھارت) ہے- بُجھ گِھنو- بُجھارت دا بُجھن پِچھلی ہستی نوں ونجاون ہوندا اے-

5

خواجہ صاحب دی شاعری نُوں ویلیو ویلے کیویں سمجھیا پڑھیا گیا، عاماں وِچ کیویں تے خاصاں وِچ کیویں - ایہہ لمیرا ویروا ہے- ایتھے اِتنی گل بہوں اے جو شاعری نوں ہر میل والے ہر وارے آپنے حساب سِر پڑھیندے آئے نیں - خاص عاماں دی پڑھت کنوں ڈردے نیں - لوک رِیت عاماں دی کرنی ہے، صدیاں توں عاماں دا وسیلہ ہے گل سانجھی کرن دا، آپنے ہِت دی سنجان کرن دا، سو خاص ایہدے کنوں ترہندے نیں تے لوک رِیتی شاعری نوں آپنے حساب سِر پڑھاون لئی اُچیچ کریندے نیں - خواجہ صاحب نال وی ایویں تھیندی آئی اے- خاصاں ولوں گھنا زور کافیاں نوں رِیتل وجودی وحدت دا بیان بناون اُتے ای رہیا اے- کجھ زور روہی دی تصویر کاری اُتے وی ہے- (تصویر کاری دی سلاہنا ایویں کیتی ویندی اے جیویں ٹورئسٹاں نوں پسماون دا حیلہ ہووے ایہہ-) خاصاں دا ہِت شاعری نوں کیویں پڑھیندا اے تے پڑھت وِچوں آپ کیویں بولیندا اے شاعری نوں پاسے کر کے، ایہہ ویکھنا ہووے تاں ''آ چُنوں رل یار'' دی تشریح ویکھو مولانا عزیز الرحمٰن والی سودھ وِچ-

''اس کافی کا ترجمہ بہاولپور کے ادبی رسالہ ''العزیز'' کے مئی 42ء کے نمبر میں بھی شائع ہو چکا ہے اور اس کے دل چسپ اور عجیب نکاتِ شرعی پرحاوی اور تاریخِ اسلام پر مشتمل شرح ''العزیز'' کے مارچ 42ء کے نمبر میں چھپ چکی ہے- یہ شرح مُلکی زبان کے ماہر اور اسلامی تاریخ کے بہترین واقف منشی محمد اکبر خاں صاحب مرحوم بہادر جج ہائی کورٹ بہاولپور کے رشحات قلم سے ہے- اس شرح میں آپ نے اسلامی تاریخ کے ابتدائی مبارک عہد کا منظر مفصل دکھایا ہے---- ''العزیز'' کے مئی 1942ء نمبر میں جو ترجمہ اس کافی کا ادارہ کی طرف سے شائع ہوا ہے اس کے عنوان میں ایک نوٹ درج ہے جس میں بتلایا گیا ہے کہ بظاہر ایک صحرائی کیفیت کو الفاظ میں بیان کیا گیا ہے لیکن ان لفظوں میں معارف اور حقائق کے سمندر موجزن ہیں - چشم بصیرت مطلوب ہے- فی الواقع اس کافی کے مضمون پر جس نگاہ سے غور کیا جائے بہترین غذائے روحانی کا خزانہ ثابت ہوتی ہے- آپ نے ریگستان سے صحرائے عرب مراد لی ہے- اور پیلو کے پھل سے ثمر اسلام کی تعلیمات کو آخر تک خوب نبھایا ہے-

بند 2: پِیلُوں کے رنگ صِبغت اللہ میں ڈوبے ہوئے ہیں یعنی صِبغت اللہ و من احسن من اللہ صِبغتہ و نحن لہ‘ عابدون کی طرف اشارہ ہے-

بند 4: توسیع اسلام کی نور پاشیوں اور قوت ایمان کے سبب سے ہر بے حقیقت چیز سے جمال حقیقی کی جلوہ گری کے نتائج پر نہایت پُرکیف استدلال فرمایا ہے-

بند 5: اسلام کی ہر دِلعزیزی کا منظر پیش کیا گیا ہے کہ صدائے حق پر لوگوں کا خوشی خوشی جمع ہونا اور مدینہ طیبہ میں شجر اسلام کے روحانی ثمرات سے مستفیض ہو کر خوشیاں منانا، شام فارس اور حبش سے آ آ کر مدینہ کے بُوٹے بُوٹے پر ڈیرے ڈالنا اسلام کی عظمت شوکت اور حقیقت نمائی کی دلیل ہے- قرآن پاک کی آیت اذاجا نصراللہ والفتح ورائت الناس ید خلون فی دین اللہ افواجا کی تفسیر ہے- ترجمہ: جب اللہ تعالیٰ کی طرف سے فتح و نصرت کی امداد آ پہنچی اور آپ نے دیکھا کہ لوگ فوج در فوج اللہ تعالیٰ کے دین میں داخل ہو رہے ہیں -

بند 7: حُسن نبوی اور تعلیم اسلام کے دلدَوز اور موثر ہتھیاروں کی طرف اشارہ ہے کہ یہ تعلیم پاک دلوں میں تیز نگاہ محبوب کی طرح اُتر جاتی ہے- اور جس دِل میں اس کی چوٹ لگتی ہے وہ گھائل ہو جاتا ہے- اور تاحیات اِسی حُسنِ حقیقی کا زخمی رہتا ہے- اور اِسی زخم کی لذت میں اپنا مقصد تخلیق حاصل کرتا ہے-

بند 8: اِس بند میں زلہ ربایانِ دِین نبوی کے طبائع اور استعداد کے اختلافات کو مدِ نظر رکھ کر نعمتِ محبت کے مدارج قائم کئے گئے ہیں اور بتلایا گیا ہے کہ خریداروں کی حیثیت کے مطابق حُسنِ ازل کی برات تقسیم ہوتی ہے- اعلیٰ ترین استعداد والے فنا کے گھاٹ اُتر کر بقائے دوائم کا تمغہ حاصل کر گئے- اور کم استعداد والے خریدار مختلف قدرو قیمت پاتے ہیں -

بند 9: اس بند میں محویت کے مدارج کا تذکرہ کیا گیا ہے- ثمرِ دِین حاصل کرنے کے لئے بعض سرگرم اور عشق میں گُھلے ہوئے طبائع کو دھوپ کی حِدت اپنے کام سے باز نہیں رکھ سکتی اور کمزور طبائع محنت سے کترا کر آرام کے درپے ہوتے ہیں - اور بعض طالب حق ریاضت اور مجاہدات کی مصروفیت میں تھک کر ماندگی کی حد تک پہنچ جاتے ہیں -

تھک تھک کے ہر مقام پہ دو چار رہ گئے

تیرا پتہ نہ پائیں تو ناچار کیا کریں 

بند 10: اس بند میں فدائیانِ اسلام کی عظمت و سرفروشی کا تذکرہ کیا گیا ہے- اور بتلایا گیا ہے کہ کس طرح تعلیم نبوی سے مسلمان متاثر ہو کر سلسلہ تبلیغ میں جان فدا کر دیتے تھے اور اسوہ نبوی صلعم پر کس طرح غازی مسلمان ہر وقت سر بکف اور کفن سر سے باندھے رہتے تھے-

بند 11: اس بند میں مسلمانوں کے دین اسلام حاصل کرنے اور اتباع سُنتِ نبوی پر قائم رہنے کے جذبات کو بیان کیا گیا ہے کہ اس مرحلہ میں مسلمانوں کو اپنے ہادی محترم کی پیروی کے سلسلہ میں اپنے تن بدن کی سُدھ نہ رہتی تھی اور ملامت کی بھی پرواہ نہ کرتے تھے-

بند 12: اس بند میں اسلام کی روحانی لذتوں اور عرفانی محویت کی طرف اشارہ ہے جہاں فائز ہو کر ایک مرتاض اور مجاہد مسلمان حیرت زدہ ہو جاتا ہے اور مقامات بلند پر پہنچ کر اس طرح چُپ گُپ ہو جاتا ہے کہ وہ دُنیا اور زندگی کے ظاہری مقاصد اور ضروریات سے بے خبر ہو جاتا ہے، یہ وہ مقام عشق ہے جو فی الحقیقت ایک مسلمان کی زندگی کا مقصد اہم ہے اور روحانیات اور معارف کے معراج سے تعبیر کیا جا سکتا ہے- اسلام کی پُرسکون زندگی اور بتدریج اتباع سُنت سے قُرب الٰہی حاصل کرنے کا پروگرام عشقِ حقیقی سے مُشرف کرنے کا ذریعہ ہے اور یہی انسانی تخلیق کا صحیح مقصد ہے-''

کافی دی ایہہ شرح پڑھ کے اج گھنے پڑھیار تے ہکے بکے ای تھی ویسن- پر جے ایس شرح دا اگا پِچھا ویکھیا ونجے تاں گل سمجھ آویندی اے- ایہہ شرح 1942ء وِچ چھپی اے سرکاری رسالے وِچ- شرح کار وڈے سرکاری عہدے تے نیں - مُلک دی سیاست وِچ فِرقُو ٹکرا شِکھر تے پیا پُجدا اے- 1940ء وِچ مسلم لیگ لہور متا پکا بیٹھی اے تے سیاست دا مہاڑ ملک دی ونڈ ول پیا مُڑدا اے- پنجاب وِچ وڈ مالک زمیندار میل دے موہری جیہڑے مُڈھوں انگریز راج دے ہتھ ٹھوکے رہے نیں ہُن فوج در فوج فِرقُو ٹکرا دی سیاست دے پِڑ وِچ لہندے نیں پئے تاں جو ایس سیاست نوں آپنے میل دے حق وِچ بُھگتایا جا سکے- بہاولپور دے وڈ مالک میل کیوں پِچھے رہن- سو کافی دی ایہہ شرح آپنے ویلے دی سیاست وِچوں سَری اے- ایہدے وِچ ورتیجے لفظ تے بنتراں اوہا نیں جو اوس وارے دے اخبار پرچار تے جلسہ پرچار وِچ گھنے کم آئے، جیہناں راہیں فرقُو علمائی وِچلے میل دیاں اُردو پڑھیاں دے دل دماغ نوں ہتھ گھتیندی آئی اے-جیویں '' توسیع اسلام کی نور پاشیوں''، '' قوتِ ایمان''، '' فدائینِ اِسلام کی عظمت و سرفروشی''، ''غازی مسلمان''، ''سربکف''، ''کفن سر سے باندھے''، ''بتدریج اتباع سُنت سے قُرب الٰہی''، ''مجاہد مسلمان'' تے ہور- پر ایہناں بنتراں نال گڈاوڈ اوہ بنتراں وی نیں جیہڑیاں صوفی علمائی ورتیندی آئی اے- جیویں ''جمالِ حقیقی''، ''حُسنِ ازل''، ''عشقِ حقیقی''، ریاضت''، ''مجاہدات''، ''روحانی لذت''، ''عرفانی محویت''، استعداد طبائع''، ''نعمتِ محبت کے مدارج''، ''روحانیات'' تے ہور- ایہہ کوئی اچنبھا گل نہیں - صوفی گدیاں وڈ مالک میل دا ای انگ نیں تے دوہاں دا سیاسی پِڑ سانجھا اے- سو دوہاں رنگاں دی علمائی وڈ مالک میل دی سیاست دے پکھوں کافی دی شرح کرن لئی رل بیٹھی اے- کافی وی اجیہی شرح کاری لئی اوہ چُنی گئی اے جیہدے وِچ کوئی سینتر وی دُوروں نیڑیوں ایس رنگ دی پڑھت پڑھن لئی نہیں لبھدی- جے ایس کافی دی ایہہ پڑھت تھی سکدی اے تاں ہور کیہڑی کافی انکاری ہو سکدی اے ایس کنوں - ایس کافی اُتے ایہہ پڑھت مَڑھن لئی دوبے ملُومِیاں جُگتاں ورتیاں گئیاں نیں - اِک تے پوند ای کافی وِچ کھیڈے پورے راس نوں ''بظاہر ایک صحرائی کیفیت کو الفاظ میں بیان کیا گیا ہے'' آکھ کے اِک پاسے کر دِتا گیا اے- جو کجھ شاعر نے آکھیا اے اوہ ''بظاہر'' اے، شاعر دے لفظ اوہ نہیں پئے آکھدے جو اوہ پئے آکھدے نیں - ایہہ آکھن بظاہر اے- اصل اوہ اے جو شرح دسیسی- ''صحرائی کیفیت'' وِچ اِک عالمانہ دھتکار اے دُوروں، اُپروں، سُکھال دی کُرسیوں بہہ کے کیتی، ایہدے نال کافی دا نقشہ سہجے ای لپیٹیا گیا اے- دوجی جُگت ہے '' ہربے حقیقت چیز''- کافی وِچ آئی ہر گل اصل وِچ '' بے حقیقت چیز اے'' کیہ پِیلُوں، کیہ اوہناں دا چُنن تے کیہ چُنن والِیاں - ایہہ بے حقیقت چیزاں بنیاں ای مالک میلاں دی سیاست دے وِچ ورتیجن لئی نیں - اوہو ای ایہناں نوں باحقیقت بنیندی اے- روہی وسیندے پشو پال چروال ماڑے واہی وان جَنِیاں جَنے جیہڑے پِیلُوں میلے وِچ رلے نیں جیہناں کافی دا راس نچ گنویا اے ایس شرح لئی نِرے ''بظاہر'' ہن- اصلی ہے ای نہیں - نہ اوہناں دی ہوند نہ اوہناں دِیاں لوڑاں تھوڑاں نہ اوہناں دا دُکھ سُکھ- اصلی تے ہے مالک میل دا سُکھال جیہڑا ایہناں دے '' بے حقیقت '' دُکھ دے سِر تے بنیا اے- مالک میل دا سُکھال بنائی رکھن لئی ایہناں بے حقیقتاں دے ہوون نوں رل ملن نوں کجھ ہور بنا وکھاون ضروری اے، اوہ کُجھ جیہنوں ایہہ آپ وی منن تے مجبور ہوون- نہ منن تے کافر تھیون- کافی چھیڑواں راہکاں کمیریاں دی کیتی نوں ماندی اے، اوہنوں قدرت دی کرنی دا انگ بنا وِکھیندی اے پر نال ای کافی ایس کرنی دا اگھ مارن والے بزار وِچوں وی لنگھدی اے تے بزار نوں لاون تے سہارن والی سرکار دا پرچھاواں وی اُگھڑ کھلوندا اے- کافی کمیریاں چونِیاں دے چولے بھوچھن لِیراں تھیندے وِکھیندی اے- رِزق آہر تے پیار وِچ پئے چروکے پاڑ نوں دُکھ دیاں سُراں وِچ آن میلدی اے- ایہہ دُکھ ہُن اِک نویں آس نویں گھول نوں جنمدا اے، اِک نویں ہستی نوں جیہڑی کمیریاں چونِیاں دیوں اندروں سَری اے، اِک نویں شکتی جیہنوں سہی کر کے اوہ آپ ہکیاں بکیاں نیں - کافی دے سنگیت دی اوہدے راس رنگ دی ترنگ دسیندی اے جو شاعر دا سُکھ سواد دبیلاں دی رہریت وِچ اُترن نال اوہناں دی گھال وِچ رلن نال ای ہے- ایہو کافی نہیں خواجہ صاحب دی شاعری تھاں تھاں تے نمانیاں دے رِزق آہر نوں اوہناں دیاں پشواں دیاں گھنڈ تواراں نوں اوہناں دِیاں مٹیاں دی گُھبکار نوں اوہناں دی وسوں وِچ پسرے گھا بُوٹیاں نوں ڈاہراں ٹوبھیاں نوں آپنیاں اکھاں کناں نال ہتھاں پیراں دی چھوہ نال جِبھ دیاں بولاں نال ساردی چتاردی اے- ایس سار چتار راہیں آپنا آپ سُنجاندی تے ماندی اے:

پاہ ہنباہ اوگار گئیں دی میں لیکھے اکسیر

پر دُکھ دا تاء ایس سُکھ سواد کنوں وکھرا نہیں ایہدے نال جُڑیا ہویا اے- ایہدے وِچوں اُگھڑدا تے چِت نوں گھیردا اے- دُکھ ہے تے نمانی رہت کنوں وِچھوڑے دا، نمانیاں وِچ ہوندیاں اوہناں وِچوں نہ ہون دا- پر ایہہ دُکھ مہاندرا اے اوس دُکھ دا اوس وجوگ دا جیہڑا پیار تے رزق آہر وِچ پیا اے مل ویہار دی چِرکالی پردھانی تے پسار پاروں، جس دا سِٹا جس دا وِکھالا ماڑے ڈاڈھے دی ونڈ اے، ماڑیاں اُتے ڈاڈھیاں دی ڈاڈھ تے دھرو اے- 

1942ء وِچ تھئی کافی دی فِرقُو پڑھت سانوں وت انھیہویں صدی دے چوتھے پاء وِچ کھڑدی اے خواجہ صاحب دی شاعری دے وارے وِچ- ریاست وِچ واہی واناں دی قرضداری نے اوہا سیاسی رنگ کڈھیا جو اوہنے انگریزی پنجاب وِچ کڈھیا ہا- اِتھاں وی ہندو مسلمان دا وِتکرا اُبھریا تے ٹکرا بنیا- گھنے واہی وان مسلمان آہے تے گھنے شاہوکار ہندو- ایہہ قرضائی تے ویاج گیر دا ٹکرا ہا پر ایہدا روپ ہندو مسلمان ٹکرا دا تھی گیا- ایس ٹکرا نوں بناون وِچ انگریز راس وال شاہی دا ہتھ کیہ ہا ایہہ ویروا اساں پِچھے کر بیٹھے آں - ٹکرا بن گیا تے ایہنوں راسوال شاہی آپنے ڈھو لئی کیویں ورتیا ایہہ ویروا وارکار کریندے ای رہندے نیں - فِرقُو ٹکرا نے ملک دی سیاست نوں آپنے مہاڑ سِر موڑیا ٹوریا تے رہریت نوں وی- وِچلے تے اُپرلے میل ایہنوں آپنی سیاست دا مُول بنایا آپنیاں لوڑاں تھوڑاں پوریاں کرن لئی- وڈے وڈے وجودی عالم شاعر فیلسوف سہج سبھا ای ایہدے ڈھائے چڑھ گئے- کئیاں شہودی اوہلے وِچ ایہدے نال وسن قبولیا- 

خواجہ غلام فرید دا گھرانہ ریاست دے اُپرلے میل وِچ گنِیندا ہا- گھرانے کول نواب دی جاگیر وی آہی تے نواب دی پِیری وی- پر اوہناں دی شاعری فِرقُو مہاڑ دے ولا کے وِچ نہ آئی- آوندی وی کیویں - ایہہ شاعری لوک ریتی کُل اکائی دی جائی آہی، اوہدی پالی- کُل اکائی خواجہ صاحب لئی کتابی علم نہ ہا جیون مُدّا ہا تے جیون جاچ وی- آکھیا جا سکدا اے جو وحدت وجودی سوچ اوہناں دی ہِینیاں نمانیاں نال ڈونگھی جُڑت دا کارن آہی پر ایہہ آکھن ودھیرے بندا اے جو ہِینیاں نمانیاں نال ڈُونگھی جڑت خواجہ صاحب لئی وحدت وجودی سوچ نوں اپناون دا اوہنوں آپنی سیاست بناون دا کارن بنی- جیویں جیویں انھہیویں صدی دے اخیرلے پاء وِچ فِرقُو مہاڑ وِچلے تے اُپرلے میل دی سیاست تے رہریت دا موہرلا انگ بندا گیا، تیویں تیویں خواجہ صاحب دی شاعری ایس مہاڑ دے مُڈھ مول نوں پرچول کے خلقت نوں جوڑن لئی ایہدا تروڑ کریندی گئی، نِت رچدے رس نال، چڑھدی ترنگ نال- ایس شاعری دی لوک ریتی پڑھت دا سہم ہا بہاولپور دی حاکمی نوں وی تے خواجہ صاحب دی کر اُگراہُو مریدی نوں وی- چوکھا چِر گُذارہ کرنا پیا ایہناں نوں رِیتل کتابی وجودی پڑھت تے پر 1942ء وِچ جدوں خواجہ صاحب دے ویلے گڈی شاہوکار قرضائی ٹکرا دی فصل پکن تے آ گئی تاں '' آچُنوں رل یار'' اُتے اِک ٹھیٹھ فِرقُو پڑھت دا مڑھن سَوکھا ہو گیا-

6

کیا تھیا جو تینڈی نہ بنی

تھیسی اوہا جو رب گنی

دولت کوں چُوچی لا اڑا

ٹھگ باز دا ڈٹکو نہ کھا

آزاد تھی صفاً صفا

چُن گِھن سُنجائی دی اَنی

دُنیا دا نہ تھی آشنا

ایہہ ہے مکارہ بے وفا

کھاویں نہ مُوذن دا دغا

ہے پنج کنی تیکوں گھنی

دھج وج دی جھگ مگ تروڑ دے

ڈورے تے ململ چھوڑ دے

ہے ڈِلھ پتھر دی بھور وے

تیں کان ہیرے دی کنی

مُلاں نہیں کہیں کار دے

شیوے نہ جانن یار دے

سمجھن نہ بھیت اسرار دے

ونج کنڈ دے بھرنے تھئے دنی

ہِیں راہ ڈُو آویں نہ ہا

جے آئیں قدم ڈیہو ڈینہہ ودھا

پِچھوں تے نہ ڈیکھیں مونہہ ولا

حیلہ کریں سِر تئیں تنی

نوہی ترس باروچل رتی

روہیں پہاڑیں وِچ تنی

شودی سسی رُلدی وتی

نیہنیں اِکلہڑی ہِک جنی

ہے دِل قہر دی مُبتلا

ہے اوہ غضب دا بے وفا

من چھڈ اتے من ڈے دی آ

آپت دے وِچ کھڑ بڑ بنی

سُن بے وفا دی گال وے

پُچھدے نہ ہرگز حال وے

اصلوں نہ لہم سنبھال وے

ڈیوے نہ چولی دی تنی

تھی خوش فریدا شاد ول

ڈوکھڑیں کوں نہ کر یاد ول

اجھو تھیوم جھوک آباد ول

ایہا نَیں نہ وہسی ہِک منی

کافی دی بنتر ہور کافیاں وانگ سرل سواہری نہیں - اجوڑ جاپدی اے- استھائی وِچ دلاسا اے- اگے دولت تے دُنیا کنوں بچن دی چتاونی اے- وِچ اِکدم مُلاں دی نِندیا آ ویندی اے- وت اِک اوکھے راہ دی گل آ گئی اے جس تے چلن لئی سِر تئیں تنی دا حیلہ کرنا پوندا اے- اگوں اِکدم سسی دی اوکڑ دا بیان آ وڑیا اے تے نال ای معشوق دی رِیتل بے وفائی دا- تے وت اِکدم خوش تھیون دا ڈُکھڑیں کوں بُھل ونجن دا آکھ کے مُک ویندی اے کافی، ویلے دے سرپر بدلن دی خوش خبری دے کے- آؤ کافی نوں سہجے گولیئے متاں ایہدی اپدھری اجوڑ گنڈھ تُرپی جاپدی بَنتر وِچ ای بھیت ہووے سواہریاں سرل کافیاں نوں سمجھن دا-

کافی گل بات دے رُوپ وِچ ہے، کِسے آپنے نال کیتی، بنا کے تول کے نہیں، سہج سبھا جیویں عام گل بات وِچ ہوندا اے- کدیں اِک سِرا چُھٹ گیا دُوجا ہتھ آ گیا وت دوویں رل گئے وت دوویں چُھٹ گئے اِک تریجا آ گیا- ایہہ گل باتی رُوپ کافی دے راس دی بنتر ہے-

'' نہ بنی'' دے دو رنگ ہو سکدے نیں - یا تے کسے نال رس وسن دی سدھر آہی جو سپھل نہ تھئی یا کائی کارا ہا آپنے جیون بارے، کائی متا جو توڑ نہ چڑھ سکیا- '' نہ بنی'' والے ہارے جی نوں دلاسہ دیندی اے کافی دی استھائی:

کیا تھیا جو تیڈی نہ بنی تھیسی اوہا جو رب گنی

'' پر کیا تھیا '' وِچ دلاسے دے نال ای اِک پُچھ وی اے، جیہدے وِچوں اِک پرچول ٹُردی اے اوس سوچ دی اوس کرنی دی جس کارن '' تیڈی نہ بنی''- کیویں بنے ہا تیڈی- تُدھ دُنیا دی اشنائی نہ چھوڑی- دُنیا کیہ ہے دولت دی طلب دے سِر تے وسیا وسیب- دولت دی طلب دھرو نال پُوری تھیندی اے، ٹھگی نال- پر ٹھگی کرن والا آپ ٹھگیج ویندا اے- اوہ آپنی آزادی ونجا کے غلام تھی ویندا اے دولت دی طلب دا- ایہہ طلب اوہدے اندر نوں پُور دیندی اے- کوئی ویہل نہیں رہن دیندی اوتھے کجھ ہور بنن دی، کسے نال بناون دی- دو ای ڈھنگ ہِن دولت کماون دے خواجہ صاحب دے ویلے، زمینداری تے وپار- دوئے ڈھنگ ٹھگی دے رنگ نیں - جیون دے وسیلے اُپاون والیاں دی گھال ٹھگ کے آپنی نِجی کمائی بنا گِھندے نیں زمیندار تے وپاری- زمیندار ایس ٹھگی دی کمائی نال آپنا سُکھال ساجیندا اے، راہکاں کمیاں اُتے آپنی حاکمی ٹھوکیندا اے- اوہناں نوں رِزق دی تنگی وِچ پِیڑ کے اوہناں دی مرضی سکت تے کُھل کھس گِھندا اے اوہناں کنوں - وپاری رِزق وسیلے اُپاونہاراں دی گھال نوں نقد وِچ وٹا گِھندا اے- نقد دی لوڑ ودھ گئی اے زمینداراں لئی انگریز راج دے پربندھ صدقہ- وپاری شاہوکار تھی گیا اے- نقد ویاج تے دیندا اے- کُل زمینداری اوہدی قرضائی تھی گئی اے سنے پِیراں سجادیاں دے- مالک زمینداراں اُتے پیا ایہہ بھار اوڑک راہکاں کامیاں نوں ای جھلنا پوندا اے- ایہہ ہے ایس وسیب دا ایس '' دُنیا '' دا ورتارا- سو جِس نے وی ایہدے نال آشنائی رکھ کے ایہدی رِیت پرتیت نوں من کے دُوجیاں نال سچا سُچا رسن وسن لوڑیا یا آپ کوئی کارا دھاریا سچی سُچی ہوند ہنڈاون دا، اوہدی '' نہ بنی''-

کافی دی استھائی والا دلاسا آپوں دسیندا اے جو دوجے نال بناون تے آپ کجھ بنن اصلوں ہِکو ای ہے- دوجے نال بناون ای آپ بنن اے- سو کوئی اِکلا دوکلا جے کُل کنوں نویکلا تھی کے آپنا وکھرا مُدّا پالن نکلے تاں اوہدی کیویں بنے- وکھرے نِجی مُدے بھاویں اوہ نیکی کماون دے ای ہوون کجھ نہیں بَنیندے- سو تیڈی کیویں بندی- بننی تے اوہ ہے جو قدرت نے گنی اے- قدرت اِکائی اے، اکائی دا ویہار لوڑیندی اے، سبھ سانجھ دا ویہار- آپنی وکھری بناون '' دُنیا '' نال اشنائی رکھن والی کار ہے- استھائی وِچ گُجھی ایس گل نوں اگوں انترے کھولدے کِھلاردے نیں- کافی دے پہلے ادھے وِچ سِدھا کھول کھلار ہے، دوجے ادھے وِچ رمزاں راہیں -

دولت تے دُنیا دا ویروا کر کے کافی دلاسے دی نرمی وِچوں نکلی آئی اے تے دو ٹوک گل کریندی اے- آپنی سوچ تے کرنی دا مُول بدل- کُل نال اِک تھیون دا راہ '' دُنیا '' دے راہ دا اصلوں اُلٹ ای- دوہاں راہاں تے اِکو ویلے نہیں ٹُریا جا سکدا- '' دُنیا '' دے اُلٹ ٹُرن تینوں اوکھا جاپسی- ایس اوکھ دی چون ای پہلا کم ای، ایہہ سُنجائی دی انی جھلن اے- سُنجائی ہے اصلوں بے مَل تھیون، سَکھنا تھیون- ایہہ ویہار دِتے لاگاں نوں چھوڑن ہے- ایہہ اِک رنگ دا اِکل ہے، لُگ واسا ہے، پر ایہو اصل آزادی ہے- سچی سانجھ مانن دی آزادی-

پنج کنی اوہ روٹی ہے جیہدے وِچ رنگ رنگ دا اناج رلیا ہووے- فقیر نوں وکھ وکھ گھراں توں جیہڑا رنگ رنگ دانا ڈِھیندا اے اوہ رل کے اوہدا رِزق بندا اے- گھرہستی دا وکھرپ فقیری وِچ مُک کے اِک تھیندا اے- پنج کنی واریاں توں نشان بنی آئی اے سانجھے رزق ویہار دا- ایہو باوا فرید دی رُکھی سُکھی اے، کاٹھ دی روٹی اے، تے ایہو کبیر دی مدُھوکری اے-

کبیر بھلی مدُھوکری نانا بِدھ کو ناج

دعوا کاہُو کو نہیں بَڈا دیس بَڈ راج

کبیر، مدُھوکری چنگی روٹی اے ایہدے وِچ رنگ رنگ دا اناج ہے، جے ایہہ کُل دا رِزق تھیوے تاں کِسے نوں کوئی لوڑ ای نہیں وکھری مِلکھ بناون دی، آپنی مَل دے دعوے دی- کُل جہان آپنا ہے ہر اِک دا، سبھ سانجھ دا راج اے- اِک دے دوجے اُتے بھارُو ہوون دے دعوے اسانجھے رزق دی دین نیں - رل جوڑ کے سانجھا کیتا رزق برابری تے اکائی دا ویہار بنیندا ہے، بے انت کُھل تے اپنائت دا ویہار- مدُھوکری والی رمز ماکھی کنوں آئی اے- ماکھی جوڑیندیاں نیں مکھیاں رنگ رنگ دیاں پُھلاں وِچوں تے رلا کے اِک رنگ اِک رس کریندیاں نیں سارِیاں رل کھاون کیتے، رل وسن کیتے- اِک دی کیتی سبھ لئی ہے تے سبھ دی اِک لئی-

کھاون دو ای نیں، پنج کنی نہیں تے موذن '' دُنیا '' دا دغا-

ہیرا وی اصلوں پتھر ہے- ایہدا اگھ تے بنایا ہے '' دُنیا '' نے- ہر ڈِلھ پتھر انمُلا ہے، قدرت دی ہر بنتر نویکلی اے- ڈِلھ پتھر دی بھور آپنے ہتھ دی گھال وی اے، قدرت دی کار تے بندے دی کار دے اِک تھیون دی رمز وی ہے ڈِلھ پتھر دی بھور- '' دھج '' دولت دا وکھالا ہے تے '' وج '' دولت دی دھاک- ڈورے تے ململ دولت دی دِتی سُکھالی رہتل دے نشان ہن- کافی ایس رہتل نوں چھوڑن دی مت ای نہیں دیندی اوہ دولت نوں چوچی لا اڑاون دا آکھیندی اے، ٹھگی دے ویہار نوں اصلوں مکاون دا- چوچی اِک جی دی لائی چواتی اے جِس بھانبڑ بن وینا اے- '' دھج '' ''وج'' تے ''جگ'' ''مگ'' گُھٹیاں ہوئیاں واجاں ہن، بند- ایہناں دی آپسی جُڑت پیتلی تے اکہری ہے، پل دے پل لئی- ''ململ'' وی ایہناں دی ہانی ہے-

وج دھج تے جگ مگ دے نال ای اچیتی مُلاں دا آون کیوں - نہیں اچیتی نہیں آئے مُلاں صاحبان- آپ اصل وِچ اوہ کتابی عالم نیں جیہڑے دولت دے ویہار نوں دُنیا دی رِیت پرتیت نوں منن منواون دا وسیلہ بنیندے نیں آپنے کتابی علم نوں - پِچھلیاں واریاں دے میل بند وسیباں وِچ بنے سَرے عِلم نوں قدرت دا ہر ویلے لئی بنایا عِلم دس کے اج ورتی دے سچ نوں کُوڑ کریندے نیں - دولت ویہار دی ٹھگ بازی نوں قدرت دا اٹل قانون بنا دسیندے نیں - اوہ اصل وِچ دُنیا دے ای پڑھائے ہن پر اوہناں نوں آپ آپنے حال دی سار نہیں - اوہناں نوں بھرم ہے جو اوہ قدرت ولوں ہن، اوہدی کار دے اوہدی '' گنی'' دے جانو ہن- مُلاں صاحبان دا کافی وِچ سہج سبھا آ وڑن ایس کارن ہے جو اوہ مُڈھوں ای '' دُنیا '' دے نال ہن- '' دُنیا '' نوں مندے کڈھ کے اوہ بھلاوا پاوندے ہن جو اوہناں کول اُپا ہے '' نہ بنی '' دا-

پر ایس بھلاوے وِچ اوہو آوندے ہن جیہناں دی '' دُنیا '' نال اشنائی ہے- کافی مُلاں نوں '' نہیں کہیں کار دے '' دس کے پاسے ای نہیں کر دیندی سگوں قدرت دی نِت بدلویں چال نوں اوہدے بے اوڑ پسار نوں نہ سمجھن پاروں کنڈ بھرنے ڈھیندا وکھیندی اے- ایہناں کیہ اُپا کرنا ہے تیڈا، کیویں بناونی ہے تیڈی، ایہناں دی تے آپنی نہیں پئی بندی- مُلاں کسے کسب دا ناں نہیں رویئے دا ناں ہے- بدھی سمجھ نوں حیاتی دی سدا ان بدھی کار اُتے مڑھن دا ٹِل لاوندا ہے ایہہ رویہ-

کافی آکھدی اے کُل نال اِک تھیون دا راہ پوری ثابتی پورا دھیان منگدا ہے، سِر دھڑ دی لاون والا حیلہ- پِچھانہہ مُڑ کے '' دُنیا '' نوں جھاکن تانگھن نال دھیان کھوٹا تھیندا اے ثابتی کُھردی اے تے حیلے وِچ کان آ ویندی اے- دُوجے ادھے وِچ کافی سِدھی گل چھڈ کے رمز رنگ وِچ آگئی اے- پر ہے ایہہ رنگ وی گل بات والی بنتر دا انگ- سسی دی رمز ایتھے مثال ہو کے آئی اے پہلی سِدھی گل نوں سمجھاون کیتے پر آئی سہج سبھا اے جیویں گل بات وِچ تِھیندا اے- سسی رمز بنی اے لوک ریت وِچ نینہہ دی پکیائی دی پر پوند اوہ دُنیا دے بھلاوے وِچ آ ونجن دی رمز وی بنی اے، مونہہ ولا کے پِچھانہہ ویکھن دی- سسی آپنے باتشاہ پیو دے بخشے سُکھال باغ وِچ آ وسی ایہہ بُھلا کے جو اوسے پیو مینوں دریا بُرد کر چھوڑیا ہا- سسی دی ایسے بُھل پاروں کیچ دیاں ٹھگ وپاریاں دا داء سَر گیا تے سسی نوں وچھوڑا جھاگنا پیا- نینہہ سنبھالن لئی روہیں پہاڑیں رُل کے اوہنوں آپنی پرانی ہستی ونجاونی پئی، سُنجائی دی انی چُنی اوس- تھل وِچ اوہدی موت ایہو نواں مرجیون ہے جس کارن اوہدا سجن نال مُڑ میل تھیندا اے '' دُنیا '' توں باہر- اگوں کافی اِک بیا سُر چھوہندی اے معشوق دی بے وفائی والا رِیتل سُر- پر ''من چھڈ اتے من ڈے'' والی گل نے ایہنوں نہ ریتل رہن دِتا اے نہ پِچھلی گل نالوں وکھرا- من چھڈ شاہوکار اے تے من ڈے نیں اوہدے قرضائی- مونہہ ولا کے پِچھانہہ ویکھن والیاں دی عاشقی شاہوکار تے قرضائی دی کھڑ بڑ بن ویندی اے- چالو رزق ویہار آپنی بنائی بِھیڑ دے مونہہ آیا پیا اے- پر ایس بِھیڑ دا بھار عاشقی اُتے وی ہے جیہڑی '' دُنیا '' نوں بدلن نکلی اے- کافی دے گل باتی پینترے وِچ عاشقی نوں آپنی سنبھال پڑتال دی دس ہے، کدیں ویروے نتارے راہیں کدیں رمز راہیں کدی کِھل ٹوک راہیں - معشوق دی شاہوکاراں والی سختی تے بخیلی والی رمز

دیوے نہ چولی دی تنی

تائیں گئی اے تے ٹوک دی کِھلی وی نالے گئی اے- ایس کِھلی وِچوں اُبھری اے انتلے بند دی آس تے خوشی- کافی دا انت مُڈھ نال ونج جُڑیا اے- یا مُڈھ گلیں باتیں انت نوں باہوڑ پیا اے- ویلے دا بدلن قدرتی اے جیویں نَیں دا ویہن وٹاون اے- ایہہ ''رب گنی'' اے، قدرت دی کار اے- سو نویں سانجھ جھوک دا وسن دُراڈی گل کوئی نہیں ہُن- پر قدرت دی کار بندے دے ''سر تئیں تنی'' والے حیلے وِچوں لنگھ کے ای ایتھے پُجدی اے، دولت دُنیا دے ٹھگ ویہار نوں مُکاون دے آہر راہیں - جیویں کافی پُجی ہے-

_______________________________________________________________

1 - کر = ٹیکس-