فرید بھنڈار

کیہ جاناں میں کون بُلھا کیہ جاناں میں کون- (رہاؤ)

1- نہ میں مومن وِچ مسیتاں 

نہ میں وِچ کُفر دِیاں رِیتاں 

نہ میں پاکاں وِچ پلیتاں 

نہ میں موسیٰ نہ فرعون

2- نہ میں اندر بید کتاباں 

نہ وِچ بھنگاں نہ شراباں 

نہ وِچ رِنداں مست خراباں 

نہ وِچ جاگن نہ وِچ سَون

3- نہ وِچ شادی نہ غمناکی

نہ میں وِچ پلیتی پاکی

نہ میں آبی نہ میں خاکی

نہ میں آتش نہ میں پَون

4- نہ میں عربی نہ لاہوری

نہ میں ہِندی شہر نگوری

نہ ہِندو نہ تُرک پشوری

نہ میں رہندا وِچ ندَون

5- نہ میں بھیت مذہب دا پایا

نہ میں آدم حوّا جایا

نہ میں اپنا نام دھرایا

نہ وِچ بیٹھن نہ وِچ بھون

6- اول آخر آپ نوں جاناں 

نہ کوئی دُوجا ہور پچھاناں 

میتھوں ہور نہ کوئی سیانا

بُلھا، شوہ، کیہڑا ہے کون

 کافی دا رہاؤ اِک پُچھ ہے دوہری- '' کیہ '' توں ٹُردا اے، '' کون '' تے مُکدا اے- رہاؤ نوں سُن کے کُجھ پُچھاں کافی دیاں پڑھن سُننہاراں ولوں وی اُٹھدیاں نیں بھئی ایہہ پُچھ کرن والی یا کرن والا ہے کون- رہاؤ؟ کافی؟ شاعر؟ بندہ؟ مخلوق؟ کیہ ایہہ پُچھ جانن بارے ہے؟ جے ہے تاں جانن کیہ ہے کیہدا کم ہے تے کیویں سردا ہے- کہ پُچھ ''میں'' بارے ہے؟ جے ہے تاں ایہہ میں کون اے کیہ اے کیویں بنی اے تے کیوں -

تے پُچھ ہے کیہدے کولوں؟

جیہدی وی ہے ایہہ پُچھ جس بارے وی ہے تے جیہدے کنوں وی ہے، اگلیاں پنجاں بنداں وِچ ایہہ ڈھیر سارِیاں دساں وِچوں لنگھدی اے تے '' نہ'' آکھ کے اوہناں سارِیاں نوں رَد دیندی اے- کیہ ایس رَدن وِچ کوئی زوراوری یا آپ ہُدر ہے؟ '' میں کیہ جاناں ایہناں دساں نوں - میری جانے بلا- میتھوں ہورنہ کوئی سیانا- اول آخر آپ نوں جاناں –'' جے ایویں پڑھیے تاں '' میں'' اکہری ہو ویندی اے اصلوں، جیویں سانوں پتہ اے ایہہ کون اے، ایہنوں آپنے آپ نوں وی پتہ اے- سو میں کون والے سوال دی لوڑ ای نہیں رہندی- کافی دا رہاؤ پوند ای جواب بن کھلوندا اے تے رہاؤ بنن توں اِنکاری ہو ویندا اے- تے جے رہاؤ دا کم کوئی نہیں تاں انترے کیہ کرن پئے آوندے نیں -

نہیں جی- '' نہ میں'' والے رَدّن وِچ زوراوری یا آپ ہُدر تے کوئی نہیں - اِک اچنبھا جیہا ہے جیہڑا پُچھ نوں ہر واری نویاں کر دیندا اے تے '' میں'' نوں وی- '' نہ'' وِچ نابری تاں ہے: ''ایہہ تے نہیں میں –'' پر '' نہ '' وِچ اِک رنگ عاجزی دا وی ہے- جیہڑا دساں دے ٹُھکے بدّھے پک کنوں '' میں'' دا پلہ چھڈویندا اے- آپ پچھان دا ٹُھکیا بدھا پک ای ہینکڑ بندا آیا اے نِت: ''میں تے ایہہ ہاں - جو میں ہاں توں نہیں سو توں ہیں ای نہیں - جے ہیں تاں اوہ ہیں جیہنوں ہوونا ای نہیں چاہیدا-''

سو کافی وِچ '' نہ '' دے اندر نابری تے عاجزی دا جوڑ اچنبھا بن کے بولیندا اے- دسیاں ہونداں نوں سہج سبھا ای چھنڈ کے '' میں'' نوں رہاؤ دی نِت نویں تھئی پُچھ وِچ نہال کے نویاں کریندا اے- '' نہ'' والا اچنبھا آپ وی نال نواں ہو کھلوندا اے تے ساڈی ویکھنی نوں بنیاں بناتیاں سچیاں وِچ پون توں بچیندا اے- سُجھیندا اے سانوں جو عاجزی تے نابری کوئی پینتڑے نہیں ہن وکھو وکھ- ایہہ اِک دُوجی وِچوں ای نِکل بنیاں نیں - وکھالے دے پینتڑے ایہہ تاں سہی ہوندیاں نیں جدوں ایہناں دی اندرلی جُڑت نہ رہوے-

پر نہیں – '' نہ'' والا اچنبھا بچیندا نہیں ساڈی ویکھنی نوں بنے بناتے سچیاں وِچ پون توں - سگوں ساڈے نال تھی کے سچیاں وِچ پے کے اوہناں دی پیتل نوں مِندا اے اوہناں دے کھوٹ نوں گاکھدا اے- ساڈی ویکھنی ورت کے ردّدی اے ایہناں سچیاں نوں - پا کے جاچدی اے جو ایہہ پہراوے میڈے میچ نہیں – '' نہ میں'' اِک رنگ دا ناچ اے جیہڑا دِتیاں خانیاں وِچ پیر دھر کے ای جُڑدا تے نِتردا اے- نچدیاں پیراں دی چھوہ خانیاں نوں خانہ رہن ای نہیں دیندی، ناچ دا پِڑ بنا دیندی اے- ناچ دا پِڑ بندے دی وار اے- نہیں - نِری بندے دی ای نہیں کُل مخلوق دی وار اے- ہوند دی وار- '' میں'' دِیاں پیتلیاں پچھاناں اوہ باندھاں نیں جیہناں وِچ بندیائی اپنے آپ نوں بنھیندی آئی اے- باندھاں دھڑے بندیاں نیں تے دھڑے بندیاں بھیڑ- پر نہیں - بندیائی کدوں بنھیندی اے اپنے آپ کوں - بندیائی دا تے وس ای نہ ہویا اپنے آپ تے- بنھیندے اوہ نیں بندیائی کوں جیہناں کوں ایہہ پیتلے کھوٹے بھیڑ سُکھاوندے نیں - جیہناں خلقت دی کمائی قدرت دی کمائی اپنے لیکھے لائی ہوئی اے- اوہ جیوں ای تاں سکدے نیں جے خلقت دا دھیان اوہناں دے دھرو ولوں ہٹیا رہوے- اوہ ہر پل ایس کم لئی علمائی چترائی دے ہزاراں ڈھنگ کڈھیندے نیں پئے- رنگ رنگ دے پہراوے ویتر ویتر خلقت دے اگے دھریندے نیں - ایہہ پا ویکھو ایہو سوبھدا اے تہانوں ایہو تہاڈی پچھان ہے تہاڈی ہستی- جے پاونہار جکو تکی وِچ ہوون، نہ نُکر کرن، تاں دھکے نال چاڑھ دِتے جاندے نیں پہراوے اوہناں دیاں سریراں تے- پہراوے چِھجدے نیں تے چِھجن پئے، سریر امبدے نیں تاں امبن پئے- نہ ایہہ کم بُلھے شاہ ہوراں ویلے تُریا تے نہ ای اوہناں ویلے مُکیا- ایہہ تدوکنا تُریا جدوکنی بہتیاں دی کیتی تھوڑیاں دی مل تھئی، اوہناں دی مالکی بنی- سانجھی رہت مُک گئی- اندر باہر دی سانجھ ترُٹ گئی- آپو آپنی پے گئی- '' میں کون '' والی پُچھ ایس نویں اِکلاپے وِچوں اُگھڑی تے بندے نوں گھیر کھلوتی- ''میں کون'' دے ولدے نویں اسانجھی رہت وِچوں نِکلے، اوہناں نویاں بِھڑویاں دھڑاں ستھاں وِچوں جیہناں سانجھی رہت والیاں ستھاں دی تھاں مَلی- رنگ، روا، دھرم، جُوہ، جات، قوم، ملک-

پر اسانجھی رہت وِچ رہندیاں سانجھ نوں مُڑمانن دی سدھر وی نِت نویں پئی ہوئی اے- کُل دی کمائی نوں کُل دے لیکھے لاون دا گھول وی چلدا ای آیا اے کِسے نہ کِسے رنگ وِچ-

وار وِچ ویلے ویلے نال کدیں کِتے کدیں کِتے ایہہ گھول ترِکھا وی تھی ویندا اے- جیویں ستارویں صدی دے انتلے پاء پنجاب وِچ تھیا- فقراں دیاں چتاریاں گنویاں بولاں وِچوں نکل کے گلیاں پیلیاں وِچ آن کھلوتا ایہہ گھول- مغل شاہی ویہار اپنے بھار نال الار تھی کے ڈھین ہاکا ہون لگا تاں اوسر بنیا ماڑیاں واہی واناں کمیاں نیچاں دے جُڑ کھلوون دا- لوک جُڑے تاں اوہناں نوں پاڑن کِھنڈاون دے پرانے ڈھنگ وی سودھ ویتر کے پِڑیں اُتارے گئے- جِتنا گھول ترکھا تھیا اوتنا ای ایہہ شور وی مچیا-

کافی وِچ نچیاراں دے پیر پاڑاں ونڈاں دے نقشے نوں ڈھاوندے نیں - مومن کافر دا پاڑ، رِیتاں مسیتاں دا پاڑ، تُرک ہندو دی عربی لہوری دی ونڈ، پاک پلیت دی ونڈ- پہلوں پاک پلیت دی ونڈ نوں ای ویکھ لؤ- ڈھیر پرانی ہے ایہہ ہر وارے نویں - خلقت نوں نِندن، نواون نیانا گھتن دے کم ہمیش ای آئی ہے ایہہ- کمیاراں نال بِھٹ، جاتیاں دے وِتکرے، قدرت دے قانون بنا کے ٹھوکے گئے- سُبھا بنا دِتے گئے بندے دا- مناں وِچ اُتارے گئے، آندراں وِچ بہہ گئے- ایہناں دا اُلنگھن ویہار دِتی ہوند نوں گواون بن گیا- پاکی پلیتی حرام حلال دی ونڈ بنی- ایہہ نتارا ان گولیا رہ گیا جو مل مالکی دا پورا اُسار ای کامیاں دی گھال مارن نال اُسریا ہے- ایسے گھال ماری دے سِر تے اُپج تے کھپت دا پورا ویہار پیا چلدا اے- سکھال کنگالی دا ہر رنگ ایسے ویہار دی دین اے-جیہڑا ایس ویہار دا دِتا کھاندا اے (تے کون نہیں کھاندا) اوہ بھاویں ستیں پانِیں آپا مانجھے پیا، ایہہ پلیتی نہیں دُھپنی، ایہہ حرام حلال نہیں تھینا-

نہ میں پاکاں وِچ پلیتاں 

ظاہرتے ایہا آکھدی ہے ایہہ سطر جو ''میں'' پاکاں پلیتاں دی ونڈوں باہری ہے- پر ورت ویکھو ''وِچ'' دے کھوبے نوں، سُنو ''وِچ'' وِچوں نِکلدیاں چِکڑ دِیاں چِھٹاں نوں، پاکی والا نہاون ہتھوں ہور پیا لبیڑدا اے ''میں'' نوں – ''وِچ'' دا ایہہ کھوبا اگے وی آوندا اے

نہ میں وِچ پلیتی پاکی

کیویں پڑھنا ہے ایس سطر نوں:

1) میں وِچ نہ پاکی ہے نہ پلیتی- 2) میں نہ پاکی وِچ ہے نہ پلیتی وِچ- 3) میں نہ پاک کیتی پلیتی وِچ ہے نہ پلیت ہوئی پاکی وِچ- 4) پاکی پلیتی دا ٹکرا ای اصلوں کُوڑا اے- ایہہ میں دی بھال نوں کُراہے پاون لئی اُساریا گیا اے-

پاکی پلیتی دی پیتلی ونڈ سوکھی پچھان دے ڈبے بنا دھریندی اے ''میں'' دے اگے- پر ''وِچ'' والا کھوبا سانوں ایس پیتلی ونڈ دے پِچھے کھڑدا اے- ایس کُوڑے ٹکرا نوں بنا کھلہارن والیاں دی اصل نیت اصل لوڑ ویکھیندا اے سانوں - ہور سوکھیاں پیتلیاں ونڈاں وی ڈھیر ہن- کافی وِچ گِنیاں ونڈاں نوں وچاریئے تے اِنج جاپدا اے جیویں ایہہ ونڈاں گھڑے گھڑائے، پرچارے گُھکائے پینترے ہن جیہڑے ویہار دے بزار وِچ مِلدے نیں - مُل اِکو ہے ساریاں دا: آپنی سُرت نوں ویہار دی پرچول ولوں ہٹا لؤ- ایہہ مُل تارنا ہے وی سوکھا- سوچن سمجھن دی حیلہ کرن دی کھیچل توں بچ ویندا اے بندہ- کافی وِچ واج دا اچنبھا ایہناں پینتریاں نوں رددا ای نہیں، ایہناں دی پیتل ایہناں دا کھوٹ ای نہیں ویکھالدا، ایہہ وی آکھدا اے سوچو کیویں گھڑ جوڑ کے کھلہاریاں گئیاں نیں ایہہ موہنیاں پچھاناں تے کیوں – ''وِچ'' لفظ ڈھیر واری آیا ہے- ایہہ ونڈاں پِچھے کھلوتی نِیت دا وِچ وی ہے، ایہناں ونڈاں دے اصل سومے دا وِچ- ایہہ ''وِچ'' ایہناں ونڈاں دے ظاہری ٹکرا نوں بھنڈدا وی اے، ایہناں دی اندرلی مِلی بھگت ول سینتر کر کے- ایہہ وی دسیندا ہے جو وِچ تے اِک لُگ ہے، خالی تھاں، جیہڑی بندے نوں سُجھیندی اے جو اصل پواڑا ہور اے، ایس وِچ توں باہر- وِچ نوں کوئی سُکھالا اندر نہ سمجھو، جیہڑا تہانوں جھب وِچ واڑ کے سوکھیاں کر دیسی- رہن نوں اِک پکا گھر اِک جانیا پچھانیا پتہ دے دیسی- ایس وِچ وِچ وڑیاں جیہڑی لُگ سہی ہوندی اے جیہڑا کھوٹ جیہڑی بے اصلی چمبڑدی اے وڑن والے نوں اوہدا اُپا ایس وِچ توں باہر آیاں ای تھی سکدا اے-

سارے ''وِچ'' وِچوں اِک نیں - کیہ وید کتاباں دا کیہ بھنگاں شراباں تے رِنداں مست خراباں دا- ایہناں ونڈاں اُتے ریتل مذہباں دا پہرہ وی ہے تے رِیتل شاعری دا وی- کئیں فرعونیاں وی بنا کھلہاریاں جاندیاں نیں تے کئیں موسیٰ وی اُتارے جاوندے نیں اوہناں نوں ڈھاون لئی-

دسیا ویندا اے جو فرعون موسیٰ دا ٹکراء رب دی چُنی اسرائیلی قوم دا کافر مصری باتشاہی نال ہا- وار وِچ فرعون تے موسیٰ دا ٹکرا کیہ ہے تے کیوں تھیا- فرعون شاہی اُسری گولیاں دی گھال دے سِر تے- اوسے دے سِر تے چلی- گولے مصری وی آہے تے اوس جُوہ دے وی جیہڑی ہُن فلسطین ہے- (یوسف زلیخا دی کہانی وی ایسے گوچر وِچ ای سمجھی جا سکدی اے-) موسیٰ ویلے باہروں آئے گولے نابر تھی کے موسیٰ دی اگوانی وِچ مصروں نکل کے وطن ٹُر گئے- ویکھن والی گل ایہہ ہے جو جیہناں خلقت نوں گولے بنایا اوہناں مخلوق دی مُڈھلی سانجھ نوں چھیکیا- جے اوہ سانجھ رہوے تاں موسیٰ فرعون دا ٹکرا بنے ای نہ- نہ کوئی فرعون بن کھلووے تے نہ کوئی اوہنوں موسیٰ بن ٹکرے- سو

نہ میں موسیٰ نہ فرعون

''میں'' جی جی دے اندر وسدا تت ست ہے ہوند دا، جیہڑا وار دیاں کئیاں پِڑاں وِچ کئیاں رنگاں دِیاں دبیڑاں ہیٹھ آیا ہے- پر جیویں ایہناں دباواں دے رنگ ویلے نال نِت پئے وٹدے نیں تیویں ہوند دا تت ست وی نِت نویاں رنگاں وِچ پیا ڈھلدا اے- کِسے اِک رنگ نوں ای ایہدی شناخت من لویئے تاں کیہ ہوندا اے- اساں اوس اِک رنگ نال اپنے آپ نوں آپنی ہوند نوں بنھ دیونے آں - اوس رنگ دے وی اصلے نال نہیں اوس ناں نال جیہڑا اوس رنگ نوں دِتا گیا- اوس ناں نوں اساں آپنی ''میں'' بنا گِھننے ہاں، آپنی ہوند دی پکی اَن بدلویں شناخت بنا بہنے آں - ایہہ شناخت ہے آپنے آپ نوں دُوجیاں کنوں وکھراون لئی دُوجیاں نوں دُوجیاون لئی- ایس شناخت نوں ہر ویلے پکیرا کرن واسطے ہر ویلے بنھ جوڑن واسطے نِت آہر کرنا پوندا اے- وکھرا کھاون پاون وکھری چال ڈھال- وکھرا پِچھا وکھرا اصلا- '' نہ میں'' والا اچنبھا چھنڈدا اے ایہناں وکھرپاں نوں - ہر چھنڈکّے نال ایہہ اچنبھا گھنیرا تھی ویندا اے، ایہہ بندیاں دیاں آپسی وکھریویاں نوں بَھندا بندہ جُون توں ای باہر نکل کھلوندا اے:

نہ میں آدم حوّا جایا

پُچھ ہُن نِری بندے ولوں نہیں کُل مخلوق ولوں اے، ''کیہ جاناں میں کون-'' نہ میں آبی نہ میں خاکی- آب خاک آتش پون، پانی مٹی بھا واء نیں – '' نہ میں آبی نہ میں خاکی'' ایہہ تے آکھدا ای ہے جو میں پانی مٹی بھا واء دا سرکاری کتابی فارسی رُوپ نہیں ہاں - پر ایہہ وی آکھدا ہے جو مینڈی ہوند ایہناں پنجاں تتاں وِچ وی ہے تے ایہناں توں باہر وی- کُل دا پسار ایہناں توں پریرے وی ہے- اڈِٹھیاں جَگاں اَن ورتیاں جُگاں وِچ- ہوند دے ہوونے رنگ بندیائی دی سُوجھوں پریرے ہن اجے- نام دھراون بنھ دیندا ہے کُل دے پسار نوں تے کُل نال بندے دی جُڑت اگے وی ڈکا لگ ویندا اے-

جیہڑیاں پچھاناں گِنیاں گئیاں نیں اوہناں وِچ نگور تے ندون وی نیں - (بھولی صوفیائی نگور نوں ''نہ گَور'' پڑھیندی اے، نہ گولنا- تے ندون نوں ندان، انجان- پر بھولی صوفیائی تے ''کیہ جاناں میں کون'' نوں اِنج پڑھیندی آئی اے جو مینوں کیہ لوڑ اے جانن دی تے کیہ کون پچھانن دی، ایہہ آہر ای کُوڑا اے- پر بھولی صوفیائی ایڈی بھولی وی نہیں - ایہہ لوڑ ویلے جنرل ڈائر نوں وی وحدت الوجود دا رُوپ من لیندی اے)- نگور تے ندون دو ماڑے جیہے شہر نیں - نگور مارواڑ دے ریتڑ وِچ ہے راجپوتانے، تے ندون شوالک دِیاں پہاڑیاں وِچ ہے کانگڑے لاگے بیاسے دے کنڈھے- ایہہ دو پہاڑی تے تھلوچڑ جُوہاں اوہ نیں جتھے ستارویں صدی دے اخیرلے پاء لوکائی دا مغل شاہی نال بھیڑ بنیا- ندون اوہ جاء ہے جتھے اورنگ زیب دیاں اخیرلیاں ورھیاں وِچ ہالہ تارن توں نہ کرن والیاں گورو گوبند سنگھ دی اگوائی وِچ شاہی واہر نوں ٹھل موڑیا- نگور والا بھیڑ تے 1707ء وِچ اورنگ زیب دی موت تائیں چلیا، پر ندون والا بھیڑ پوری اٹھارھویں صدی وِچ پیا پسریا تے اوڑک پنجاب وِچوں مغل راج نوں مُکا کے مُکا-

پرانیاں شناختاں دی گنتی وِچ نابر خلقت دی ایہہ سہج سبھا حاضری چلدے اچنبھے وِچوں اچیتی اِک نویکلا پر اچنبھا کڈھ وِکھیندی اے- ایہہ نانہاں وِچ ولھیٹی اِک ہاں ہے متے- نہ میں نگورنہ ندون پر میں نگور وی ہاں تے ندون وی- پر ایہہ وی آکھدی ہے ایہہ حاضری جو نابری ایتھے ای نہیں مُک وینی- ایس حاضر روپ نال ای نہیں بدھی رہنی- سو نابری دے حاضر روپ تے ای نہ مُک کھلووو- ایہہ اِک وار وکھالی ہے- وگدے ویہن دا اِک موڑ، موسیٰ تے فرعون والے موڑ وانگ- اوتھے گولے بِھڑے مل واناں کنوں آپنے پِنڈے چُھٹکارن لئی- ایتھے راہک کمیرے گُھلے نیں آپنی گھال اُدھارن کیتے- اصل نشانہ ہے ملوان تے اَمّل دی، سترانے تے اترانے دی ونڈ مُکاون، مل ویہار نوں نیہوں اُکھیڑ کے ہر جی نوں کُل ہوند مانن جوگ بناون-

پنجویں بند وِچ شناختاں دی گین مُکی ہے- وار وِچ تھاؤں تھائیں ویلے ویلے ہوندیاں آئیاں پچھاناں دے پہراوے لاہ کے اِک پاسے ڈھیری کر دِتے گئے نیں – '' کیہ جاناں میں کون'' پُچھن والی واج '' اول آخر آپ نوں جاناں'' آکھن والی واج بن اُبھری اے، کُل ہوند دی واج- ایتھے آپ اوہ ہے جیہدی دُوج کوئی نہیں -

نہ کوئی دُوجا ہور پچھاناں 

ایہہ میں اوہ ہے جو کسے نوں دُوجا نہیں کر کھلیاردی- دُوئی والی چون ای مُک گئی اے- سبھ دُوجاں '' آپ '' تھی گئیاں نیں - کیتی کمائی نوں دُوجن دا، دُوجیاں دے لیکھے لا کے اوپری کرن والا وارا ای پورا تھی گیا اے- '' کیہ جاناں میں کون'' دی اچنبھے بھری پُچھ دا ولدا اِک کھیال1 بن کے آیا اے-

بُلھا شوہ کیہڑا ہے کون

جیویں بال کھیڈ پئے بنیندے نیں دسو بھئی بُلھا شوہ اے کہ شوہ بُلھا- کیہڑا کون اے- جیویں بال کھیڈ وِچ اِکدُوجے نال اِکائی دا انند ماندے نیں پئے-

بُلھا اِک ناؤں ہے، شوہ کُل ناؤں - اِک دا آپنے اندر کُل نوں سہی کرن اچنبھیاں دا اچنبھا ہے بے اوڑک-

پر کِتھے پورا تھیا اے کیتی کمائی نوں دُوجن والا وارا- اجے کافی کیویں مُکا آئی اے تھوتھیاں شناختاں دے بھرم دی مارُو چھاں نوں - کیہ کوئی ٹُونا اے کافی؟

نہیں، پورا نہیں تھیا اوہ وارا- پر کافی وِچ کھلوتی ہوئی اے اوس گھول دے جیہڑا اوس وارے نوں مُکاون لئی چھوہیا گیا اے- کافی واج ہے گُھلیاراں دی، گل ہے اوہناں دی آپنے آپ نال، گل ہے اوہناں دی آپنے ویلے وِچوں نکل کے ساڈے نال-

1. کھیال = کھیڈ، ناٹک، ڈرامہ-