فرید بھنڈار

بولی بارے دو پُرانیاں باتاں نویاں کریئے

پہلی: مُغلاں ویلے گجرات لاگے کنجاہ وِچ اِک وڈے عالم سن مولوی غنیمت- فارسی شاعر آہے فارسی کتاباں لکھیاں- ناں کمایا- فارسی وِچ بحر ایڈا کُھل گیا جو عام گل بات وی فارسی کرن لگ پئے- مجال اے جے بُھل بھلیکھے وی پنجابی حرف مونہوں کڈھ جاون- لوکاں سو کھیکھن کرنے پر مولوی ہوراں نہ تِھڑکنا- اِک دِن کیہ ہویا مولوی ہوریں آپ دھیانے بیٹھے فارسی شعر پئے بولدے سن- اِک دھموڑی تہمتی وِچ جا وڑی- دھموڑی لڑی تے مولوی ہوراں ابھڑاوہے تہمتی تے ہتھ مار کے آکھیا ''او تیری ماں نوں'' (جیہڑے بزرگ گاہل مندے توں سنگدے نیں اوہ آہندے نیں مولویں ہوراں ''ہائے او بے بے'' آکھیا سی) مولوی ہوراں جو وی آکھیا اوہ فارسی نہ آہی- سو شاگرد نسدے گئے تے پنڈ والیاں نوں دسیو نیں بئی مولوی ہوریں بول پئے جے-

دُوجی: مُغلاں ویلے اِک پینڈو گبھرو شاہی لشکر وِچ بھرتی آہا- اِک لڑائی وِچ پھٹڑ ہویا- تریہہ نال مرن ہاکا ہو گیا- آپنا گراں نیڑے ہاس- گھوڑا بھجیندا وڑیا تے فارسی وِچ پانی منگیوس- اکھے آب! آب!! لوکاں بتھیرے ٹیوے لائے- مُڑ مُڑ پُچھیو نیں پتر کیہ چاہیدا ای- اوہ اِکو آب آب کری گیا تے پُورا ہو گیا- پچھوں کسے مولوی غنیمت پنڈ والیاں نوں دسیا بئی آب پانی نوں آہندے نیں- جے تسیں فارسی پڑھے ہوندے تے اج تہاڈا لشکری پُتر تسا نہ مردا- ہُن اِک تے پتر ونجائیو جے تے دُوجے تیار ہو جاؤ بادشاہ پُچھ کرنی اے بئی میرے لشکری نوں پانی کیوں نہیں جے دِتا- بات اِنج وی مک سکدی آہی جو پنڈ والیاں جھٹ مولوی غنیمت کولوں فارسی سکھ لئی- بادشاہ وی اوہناں نوں معاف چا کیتا تے اگوں پنڈ دا کوئی لشکری پتر تَسا وی نہ مویا- پر بات مکی اِنج بئی لشکری دی ماں نوں جد آب دا مطلب پتہ لگا تاں اوہ پٹّی

جے میں جاناں منگیں پانی بھر بھر دیاں پیالے

آب آب کر موئیوں بچڑا فارسیاں گھر گالے

باتاں چتر ہوندیاں نیں- سدا ادھوریاں- آپنے اندروں نِت کھپے پئیاں وکھالدیاں نیں- تے کھپے ہوندے نیں پُچھاں- پہلی بات پُچھدی اے: جے مولوی غنیمت ہوریں پنجابی حرف ای مونہوں نہیں سن کڈھدے تاں اوہ کمیاں کولوں کم کیویں لیندے سن، گھر والی نال گل کیویں کریندے سن، آہنڈ گوانڈھ نال واہ ورتن کیویں کریندے سن- دُوجی بات پُچھدی اے: جے سپاہی پُتر پانی باجھ پیا مردا ہا تاں اوہ آپ کسے کھوہ کھالے تے کیوں نہ جا ڈگا- پنڈ والیاں وِچ کھلوتا آب آب کیوں کوکدا رہیا-

جواب کئیں ہو سکدے نیں- جیویں ایہہ: گھر والی نوں تے مولوی ہوریں سَینت نال ای سمجھا لیندے آہن تے لوکاں نال اوہ گل کریندے آہن شاگرداں راہیں- شاگرد سمجھو پڑھ لکھ کے مولوی ہوراں دے وِچولے تھی گئے آہن- جیویں آپ مولوی ہوریں پڑھ لکھ کے مُغلاں دے وِچولے تھی گئے آہن- 

دُوجی بات دا جواب وی اِک تے ایہہ ہو سکدا اے: سپاہی چھوہر دے گراں وِچ کُھوہ کھالا تے آہا ای کوئی نہ- کئیاں کُوہاں توں تریمتاں چوہے تھیں پانی بھر کے آندیاں آہیاں- جے پنڈ وِچ کھوہ ہوندے یاں نالوں دریا لنگھدے تاں پنڈ دے پُتر لشکراں وِچ بھرتی کاہنوں ہوندے- پر اِک جواب ایہہ وی اے جو مولوی غنیمت ہوریں کنجاہ دیاں عاماں لوکاں نال ملنا نہیں سن چاہوندے- اوہناں کولوں وکھ ہوونا چاہوندے سن- تاریخ والے دسدے نیں جو غنیمت دے پیو دا کنجاہ وِچ فتوا چلدا سی تے آپ غنیمت ہوریں لہور دے مغل گورنر مکرم خاں دے کول بہن والیاں وِچوں سن- فارسی اوہنیں دنیں لوکاں کولوں وکھرے ہوون دا نشان آہی- مولوی ہوریں رلنا چاہوندے سن مغل حاکم نال تے فارسی تدوں مغل حاکم نال جُڑن دا نشان آہی- سو اِک اِک فارسی فقرے وِچ مولوی ہوراں نوں دوہرا نشہ ہوندا سی- لوکاں کولوں دُوری دا تے حاکم دی نیڑ دا- سپاہی پُتر وی ایسے دوہرے نشے دا عملی سی- پانی تے اوہنوں چاہیدا ای نہیں سی- اوہ تاں آیا ہا آپنی جھوک دیاں لوکاں نوں دسن بئی ویکھو میں تساں نمانیاں توں کیڈا دُوریڈا ہاں تے پشاکاں والیاں سائیاں توں کیڈا نیڑے- ایہہ اے میری نویں کمائی ہستی- میرے لئی پانی آب ہو گیا اے- میں اوہنوں مُڑ پانی آکھ کے آپنی نویں کمائی ہستی ونجا دیواں- (آب فارسی وِچ عزت نوں وی آکھدے نیں)

باتاں بندیاں روز واپری وِچوں نیں پربندیاں تاں نیں جد روز واپری وِچ کوئی نِکا موٹا وادھا گھاٹا کر دِتا جاوے- پہلی بات بنی اے وادھے نال- دھموڑی دا وادھا-

ترکاں مغلاں ویلے شہراں گراواں وِچ نکے موٹے مولوی غنیمت عام سن- درس پڑھاوندے سن تے بادشاہ دے ناں دا خطبہ پڑھدے سن- نکیاں نوں وظیفے لبھنے- موٹیاں نوں جگیراں وی جُڑ جانیاں- لوکاں اوہناں دے وکھریویں کولوں کِھجنا وی پر یرکنا وی- نال خدمت خاطر وی چنگی کرنی بئی چلو اُتلیاں نال گل کرن جوگا اوہناں دی سمجھن جوگا وسیلہ تے کول ہے- ایہہ تاں روز ای ہوندا ہونا اے بئی مولوی ہوریں آئے نیں- درس پڑھائیو نیں- شاگرداں نال فارسی بولیو نیں- کوئی آپنے ورگا آیا اے تے اوہدے نال فارسی شعر وٹاندرا کیتونیں- کسے ہماتڑ کوئی لوڑدی گل آپنی بولی وِچ آکھ وی دتی اے تے ولدا فارسی وِچ ای آیا اے- پر اج ایس روز ورتنی وِچ دھموڑی دا وادھا ہو گیا اے- دھموڑی نے مولوی ہوراں کولوں فارسی چھڈائی اے تے بات بن کھلوتی اے-

خبرے ایہہ لوکاں دی کِھج کھور ای اے جیہڑی دھموڑی بن کے مولوی ہوراں دی تہمتی وِچ جا وڑی اے- پر نہیں- کِھج کھور دیاں دھموڑیاں ایڈیاں سیانیاں تے باریک نہیں ہوندیاں- ایہہ دھموڑی لوک سُرت دی سِکھائی جاپدی اے-

دُوجی بات بنی گھاٹے نال- وِچولے دا گھاٹا-

ایہہ تاں روز ای ہوندا ہونا اے بئی لشکری فارسی کڑکدے چانگردے پنڈ وِچ آ وڑے نیں- لوک ڈور بھور کھلوتے نیں- کوئی مولوی غنیمت جھٹ اگیرے ہو کے لوکاں نوں دسدا اے بئی ایہہ بادشاہی لشکری نیں فلانی فلانی شے پئے منگدے جے تُرت حاضر کرو- پر اج اوہدروں پُتر آب آب کریندا گراں وڑیا اے- ایہدروں لوکاں فارسی سمجھاون والا وِچولا وِچوں چُک دِتا اے- خبرے اوہناں آپنے مولوی غنیمت دی تہمتی وِچ دھموڑی واڑ دِتی اے کہ کیہ- سپاہی دی گل دا ترجمہ ہو نہیں سکیا تے اوہ تریہایا ای مر گیا اے- لوک سُرت روز ورتنی وِچ وادھے گھاٹے کر کے اوہدی کھیڈ بنا دیندی اے- ایہو کھیڈ لوک کلا اے- لوک سرت ایس کھیڈ نوں جمدی وی اے تے ایہدی جائی وی اے- ایسے راہیں نِسردی مَولدی اے- ایسے راہیں آپنے آپ نوں سنجاندی پرکھدی اے-

مڈھ قدیم توں حاکماں حاکمی کرن واستے لوکاں کولوں نویکلیاں ہوون ضروری سمجھیا- حاکم لوکاں نوں دسدے آہن جو اسیں ہور جون آں تسیں ہور جون- تساں مٹی دے بنے ہوئے او اساں چن سورج دی اولاد آں- رب دے پرچھاویں آں- سانوں حق اے تہاڈی کمائی کھوہ کھڑیئے- سگوں تہاڈا فرض اے بئی جو کجھ اگاؤ بناؤ اوہدے وِچوں آپنے جیون جوگا تھوڑا باہلا رکھ کے رہندا ساڈے کول جمع کراؤ- ایہہ قدرت دا ورتارا جے- لوکاں دی کمائی پہلوں تے دھگانے کھس لِتی گئی- مگروں ایس دھگان نوں ڈھڈوں منوان واستے قدرت دا ورتارا آکھ کے لاگو کر دِتا گیا- حاکماں آپنی رہتل ورتن بانا مہاندرا سبھ اُچیچا لوکاں کولوں وکھرایا- ایہہ وکھرپ شان اے- ٹوہر- قدرت دی دین-

جتنا عام مخلوق کولوں حاکم وکھرا ہویا اوتنی اوہدی شان ودھی- جدن لوکاں ایس وکھرپ ایس شان نوں وڈیائی من لیا گُن سمجھ لیا تاں اوہ ایہدے اگے نیون نوں ایہنوں پُوجن نوں وی گُن تے وڈیائی سمجھن لگ پئے- کھٹیا وٹیا تاں اگے ای شان والے نوں دے بیٹھے سن ہُن دین ایمان وی اوہدے ناویں لاون تے راضی تھی گئے- ہولی ہولی بُھل گئے جو ایہہ شان، ساڈی تے حاکم دی رہت وِچ ایہہ فرق، ساڈی محنت صدقہ ای ہے- اوہ شان نوں حاکم دا جماندرو حسن منن لگ پئے- ایہنوں بندیائی دی ٹیسی سمجھن لگ پئے- اوہناں دِلاں وِچ ایس حسن دی تانگھ دُھکھائی تے ایہدے وچھوڑے دا دُکھ پالیا- حاکم نے شان دے ناں تے آپنا دھرو منوایا تے پوجایا-

آپنی لوڑوں ودھ اَن وست اُپجاون لئی خلقت نوں کم تے لاونا وت خلقت دی ایس ہڈ  پِیہویں وادھو کمائی نوں پُورے ہمے نال چا کھڑنا تے آپنے سکھال لئی ورتنا سانجھ ہوندیاں نہیں ہو سکدا- جے شکاری دا شکار نال بھائی چارا ہووے تاں اوہ شکار کیویں مارے- دھرو کماون والے نوں آپنے شکار نوں دلوں دُور کرنا پوندا اے- وار کرنوں پہلاں دل وِچوں بندیائی والی نرمی تے ہرکھ کڈھنا پوندا اے- حاکماں مالکاں لئی ضروری اے جو اوہ کمیاں کامیاں نوں آپنے ورگا بندہ نہ سمجھن- جتنی دُوری ہوسی اوتنا کم کڈھن سکھالا ہوسی- ایسے دُوری دا ناں شان اے- یاں آکھو شان پہریوا اے ایس دُوری دا کیونجو ایہہ ننگم ننگی نہیں کھلو سکدی- کدیں اوکھے ویلے ایہنوں بھرپی تے سانجھ دا بانا وی بناونا پے جاندا اے پر شان ایہدا قدرتی پہریوا اے- ایہہ پہریوا دُوری نوں دُوری ای بنا وکھاوندا اے- شان دے پہریوے وِچ سجی دُوری حاکم دا ہتھیار نہیں جاپدی دبیل دی لوڑ بن جاندی اے- حاکم مالک کمی کامے نوں آکھدا اے ویکھ کیڈا اچرج کیڈا نویکلا اُچیرا تے چنگیرا ہاں- کوئی جوڑ ہے میرے حُسن گُن تے وڈیائی دا- مینوں پُوج- پُوجن دُوری نوں مانن ہے- دُوری مانیاں توں مینڈے نیڑے ہو سکنا ایں- مینڈیاں صفتاں دا لشکارا گِھن سکنا ایں- تینڈا مینڈا نکھیڑ ای ساڈی دونہاں دی ہوند اے- میں پوجن جوگ ہاں توں پوجن ہار ہیں- ایہو ساڈا قدرتی سانگا اے- ایہو رب دی رضا اے، قدرت دا ویہار اے-

حاکم دا بہن کھلوون کھاون کھیڈن سبھ شان وکھالا اے- اوہدے کپڑے دُھپ پالے دا سمیانہ نہیں اوہدے درجے دا نشان نیں- اوہدی بولی بولی نہیں اوہدے لفظ لفظ نہیں ہوکا نیں اوہدے رتبے دا- ایہہ خلقت توں اوہدی دُوری کَچھ وکھاندے نیں- ایہناں لفظاں وِچ معنے کوئی نہیں- ایہہ لفظ اوہ منتر نیں جیہڑے حاکم نوں حاکمی تے دبیل نوں دبیلی دا پک کریندے نیں- جیہناں راہیں حاکم آپنے پُوجن جوگ ہوون نوں دبیل آپنے پُوجن ہار ہوون نوں ماندا تے مندا ہے-

ترکاں مغلاں توں پہلاں اِتھاویاں حاکماں نوں لوک بولی توں وکھریاں رہن لئی اِک درباری بولی گھڑاونی پئی سی- ترکاں مغلاں نوں ایہہ کھیچل نہ کرنی پئی- اوہ جتھوں آئے سن اوتھے فارسی بادشاہی بولی آہی- اوہناں ایتھے اوہا چلا دِتی- فارسی چلی تے سینکڑے ورھے لوک بولی توں لوک رہتل توں نِکھڑن دا منتر بنی رہی- بادشاہی ورتارے نال رسیواں فارسی پڑھیاں بولیاں ای ظاہر ہونا- سو لشکریاں لاکڑیاں لاگیاں ٹِل لا کے فارسی نوں مونہہ مارنا- فارسی لفظ پُوجن جوگ ہو گئے- فارسی لکھتاں سوہن سچج دیاں کھاناں بن گئیاں- جس چاہونا ایہناں کھاناں وِچ ہتھ گھتنا تے امیر تھی وینا- گھوڑے جوڑے محل ماڑیاں تاں مہنگیاں آہیاں فارسی نور سستا آہا- جیہنوں دیسی وسیب دی مٹی رڑکنی اوس جھٹ فارسی نور وِچ نہا کے نوری تھی وینا- عالماں دی علمائی تے شاعراں دی شاعری لوک بولی توں دُوری دے گز نال میچی جاون لگ پئی- جتنی کسے عالم شاعر دی لکھت خلقت دی پُجوں پریرے ہونی اوتنا اوہدا آدر ہونا- جتنا کسے لوک بولی نوں نِندنا تجنا اوتنا ای اوس سُگھڑ ملوک تے سیانا اکھوانا- ایس پاروں خلقت وِچ وی آپنے آپ نوں نندن ردن دا آپنے آپ نوں کُوڑا کوجھا سمجھن دا رواج پیا- بندہ آپ آپنے اندر حاکم دا وِچولا بن کے بہن لگ پیا- آپنے آپ نوں جُتی ہیٹھ رکھن لگ پیا- آپ آپنے اندرونے وِچ غیر ہو بیٹھا- آپنے ہوون توں آپ انکاری تھی گیا- اوہ ان ڈِٹھیاں پردیساں نوں دلوں دیس منن لگ پیا تے دیس واسا اوہنوں میہنا ہو گیا- ایہہ آپ وچھوڑا آپ ویر تاں ای مک سکدا سی جے آپنے اصلے دا بی ای مار دِتا جاوے- آپنے دوالیوں پچھوکڑوں سہیڑیا ہر رنگ کٹ کے حاکم دی رہتل دا رنگ چاڑھ لِتا جاوے- ایہہ ہو تے جاندا سی پر ادھ پچدھ- پُورا نہیں سی ہوندا- کسے ویلے کوئی دھموڑی تہمتی وِچ وڑ جانی تے بنی بناتی گل ویران ہو جُلنی-

سو لوک وچھوڑے تے لوک ویر جدوں بندے دے اندر گھر کیتا تاں ایہہ آپ وچھوڑا تے آپ ویر بنیا- حاکماں دی بولی سکھ ورت کے لوک بولی نوں چھڈ کے بندے آپ وچھوڑا پالیا- آپنے پِچھے تے دوالے نال سانجھ دا بی آپنے اندروں ماریا- آپنی بندیائی دی وِت مُکائی- آپنے ست نوں مَولن نہ دِتا تے ایس آپ دھرو دا سواد گِھدا- ایہہ سواد وی عجیب بے سوادا ہا- ایہدے نال بندے اندروں سدا تریہایا رہنا- پر ایس تریہہ دا نشہ اجیہا ہا بئی بندے تریہایاں مرجانا پر پانی نوں آب آکھنوں نہ مُڑنا-

بندے دا آپا ہے کیہ- رُکھ دا آپا مٹی پانی واء تے دُھپ دا سانگا اے- ایہہ نہیں بئی اِکو واریں ایہہ سانگا جُڑیا تے رُکھ بن گیا- پلو پل ایہہ سانگا نویں سِریوں جُڑدا اے تاں رُکھ دی ہستی رہندی اے- بندے دا آپا وی اوہدے دوالے وسیندیاں دی سانجھی ہڈ ورتی دا اِک رنگ ہے- بندہ ناں ہے ان گِنت سبندھاں دے اِک اُنتی وِچ اُنیجن دا- ایہہ اُنتی دینہہ راتیں پئی اُنیندی اے- ہر پل ہر ساہ- کوئی اِک بندہ ایس اُنتی دا لیکھا نہیں کر سکدا کیونجو ایہدے اندر بھوئیں انبر دے جمن توں اگدوں دی آد جگاد توں ہُن تائیں دی پُوری وار پئی کھیڈدی اے- تے آونیاں جُگاں دے نقشے وی ایہدے وِچ پئے اُنیندے نیں- ایسے کر کے سیانیاں آکھیا بئی جیں آپنے آپ نوں جاتا اوس رب سنجاتا- کوئی جان نہیں سکدا پر جانن دا اپرالا ای جیون اے- اندر وسدیاں سبندھاں نوں چت چیتے وِچ جگاون تے آہراں وِچ نبھاون ای جیون اے- نرا جانن نہیں مانن- جان کوئی سکدا اے کہ نہیں مان ہر کوئی سکدا اے- ایہو مانن پریت اے جگ دا مُول اے-

بندے اندر وسدے ان گِنت سانگے بولی راہیں اوہدے اندر پُجے نیں- بولی ایہناں سانگیاں دی جمی جائی اے تے ایہہ سانگے بولی دے کُچھڑ کھڈائے نیں- بولی چھڑی لفظ بولی نہیں ہوندی- بولی دا تت اے سینتر- تے ہر وکھالی سینتر اے- سو بولی دے پسار دا کوئی اوڑک نہیں- لفظ بولی ایس پاروں پردھان ہے جو اوہ سینتراں نوں لفظیں اُتار کے سانبھدی اے، ٹُرن جوگا کریندی اے- اوہناں نوں نت پسرویں سکت دیندی اے- لفظ کسے اِک مطلب نال بدھے نہیں رہندے- بندیاں اندر وسدے سبندھ لفظاں وِچ نِت نویاں سینتراں پئے بھریندے نیں- ایران دے کسے گراں وِچ آب آکھ کے بندہ پانی ای منگدا ہا- پر چغتے لشکر دا پنجابی سپاہی آپنے گراں وِچ آب آکھ کے پانی نہیں پیا منگدا اوہ آپنے میل وِچوں نکل کے حاکم میل وِچ وڑنا چاہوندا اے، حاکم میل دا جیون جیون لئی خلقت وِچوں مر نکلنا چاہوندا اے-

ترک مغل بادشاہی دیاں لاگیاں لئی منصب داراں اہلکاراں تے لشکریاں لئی سرداراں تے چودھریاں لئی بادشاہی بولی ٹوہر دا نشان آہی- خلقت توں کمی کمیریاں توں نکھیڑے دا وسیلہ آہی- خلقت وِچ بادشاہی بولی دی منیج ایسے نکھیڑے دی منیج آہی- کامے میل دے لوک جدوں بادشاہی بولی دیاں لفظاں نوں آپناوندے سن تاں سمجھو اوہ بادشاہی ٹوہر نوں سلامی دیندے سن- بندیائی دے درجیوں لہن نوں ست بسم اللہ آکھدے سن- آپنے ورگیاں توں آپنے آپ توں دُوری قبولدے سن- جد لوک لفظ ورتوں وِچوں کڈھیجے تے بادشاہی لفظاں اوہناں دی تھاں ملی تاں لوکاں لئی آپنے اندر وسیندیاں سبندھاں دا سنجانن تے مانن اوکھیرا تھی گیا- اوہناں دی اِک دُوجے نال آپنے آپ نال جڑت پولی تھی گئی- اوہناں دی ہستی پیتلی تے سوڑی ہو گئی- اوہناں نوں ڈر تے بے وساہی دے پرچھاویں چمبڑ گئے جیہناں نوں کِیلن لئی ہر دم لوبھ دی دُھونی دینی پوندی آہی- پر لوبھ ڈرتے بے وساہی نوں گھٹاوندا نہیں سگوں ودھاوندا اے- حاکماں مالکاں لوکائی نوں آپنی ٹوہر اگے نیوندیاں ویکھ کے سکھ دا ساہ لینا تے پُھنڈنا- ایہہ نہ سوچنا بئی جیہڑے اج ساڈے اگے نیوندے نیں اوہ بھلکے کسے ہور اگے وی ایڈے ای سکھالے نیوں سکدے نیں- جیہڑے آپنے اندر وسدے سبندھاں نوں سنجاننوں رہ گئے، اِک دُوجے نال سانجھ ماننوں رہ گئے، اوہناں کول پریتن جوگا ککھ نہیں ہوندا- کوئی ساک سانگا اوہناں دے اندر اجیہا نہیں بولدا جیہنوں چھڈن اوکھا ہووے، جس توں سِر وارن سوکھیرا ہووے- پر سارے نیوندے وی نہیں- یاں آکھو سارے پُورے نہیں نیوندے تے کئیں نیوندے وی اصلوں نہیں نیوندے- سو جتھاں خلقت نے بادشاہی ٹوہر نوں پُوجیا اتھاں خلقت وِچوں ای بادشاہی ٹوہر اگے ویہرن دی رِیت وی اٹھی- جد لوکاں دے آپنے جمے جائے پڑھ لکھ کے مولوی غنیمت تھی گئے یاں لشکراں وِچ بھرتی ہو کے آب آب کرن لگ پئے تد تہمتیاں وِچ وڑن لئی دھموڑیاں دی سکھلائی ہوئی- تے پُتراں نوں مارن لئی ماواں بولیاں گھڑیاں- سِٹھاں پِھٹکاں تے ٹوکاں چلیاں- باتاں تے اکھان بنے تے پیڑھیو پیڑھی ٹُرے- لوک شاعری خلقت نوں سنبھالیا تے خلقت لوک شاعری نوں-

فریدا خاک نہ نِندیئے خاکو جیڈ نہ کوءِ

جیوندیاں پیراں تلے موئیاں اُپر ہوءِ

''خاک'' بادشاہی بولی وِچ مٹی سی- بادشاہی سوچ وِچ مٹی نہ ہوون دا نشان اے- مِٹیوں نکھڑن ای ہوون اے- جِتنا کوئی مِٹیوں اچیرا اے اوتنا ای اوہ ہے- جتنی کسے دی رہت بہت اُچیری اے اوتنی ای اوس دی ہستی اے- اُچیرے ہوون واستے مالک حاکم چن سورج دی اولاد  بندے سن- ہاتھی دی سواری کردے سن- تے اچیاں کوٹاں وِچ رہندے سن- مٹی توں نکھیڑ اصل وِچ مٹی لبڑیاں توں نکھیڑ سی جیہڑے مِٹی وِچوں ان اگاوندے وستاں گھڑیندے تے اُسار اُسریندے آہے- جیہناں دی کیتی دے سِر تے مالکیاں بادشاہیاں کھلوندیاں آہیاں- فرید مِٹی لبڑیاں ولوں بولیا اے- یاں آکھو فرید وِچ مٹی لبڑے بولے نیں تے مٹی دی پچھان کراوندے نیں بئی مٹی ای ہستی اے- ایہہ ہیٹھ ہے تاں پیر کھلوتے نیں- ایہدے وِچوں ایہدے آسرے تے جِیا جون جمدی اے تے مُڑ مر کے ایہدے ہیٹھاں ایہدے اندر آوندی اے- حاکم مالک لئی پیراں ہیٹھ ہوون گھٹیا ہوون دا نشان اے- فرید ''پیراں ہیٹھ'' دے بادشاہی مطلب نوں اُلٹاوندا اے- مٹی جیون نوں سہاردی تے موت نوں کجدی اے تے موئے نوں مُڑ جواندی اے- مِٹی مرن جیون دا گھر اے مٹی جیون دا گیڑ پئی گیڑدی اے تے آپ وِچ پئی گِڑدی اے- مِٹی جیڈ تے کوئی ہے ای نہیں- سو مِٹیوں نکھڑن مِٹی نوں نِندن شان نہیں گمان اے- بادشاہی بولی وِچ خاک نہ ہوون سی- جیہڑے ہستی والیاں بھانے انہوئے سن اوہ ''خاک'' سن- فرید نے لوک بولی دی مٹی وِچ گڈ کے ''خاک'' دی انہوند نوں ہوند بنا دِتا- خاک نوں لوک بولی وِچ گڈیوس خاکو آکھ کے- ''و'' یاں ''ے'' کسے لفظ اگے جوڑے جاندے نیں اوہنوں جیوندی جاگدی ہستی بناون لئی تے اوس نال آپنت کرن لئی- فرید خاک نوں پندھ کرایا اے بادشاہی بولیوں لوک بولی تائیں تے ایس پندھ نے خاک نوں خاکو کر کے اوہدا آپا وٹا دِتا اے- ہُن ایہہ بے پرانی نہیں رہی جیوں پئی اے- ہیٹھ وی رہندی اے تے اُپر وی ہو بہندی اے-

لوک شاعراں لوک بولی دی راکھی کرن لئی بادشاہی بولی دے ہتھیار کھوہے تے اوہناں نال ای بادشاہی بولی دے ہلے ٹھلے-

بِرہا برہا آکھیئے برہا توں سلطان

جِت تن برہا نہ اُپجے سو تن جان مسان

فرید ویلے دلی دے بادشاہ سلطان اکھواندے سن- دوہڑیوں باہر ''سلطان'' دی بادشاہی اے- رعیت لئی ایہہ ناں ای حکم اے- ایس ناں نال ویہار چلدا اے- ایہہ ناں مسیتاں تے چونتریاں وِچ وجدا اے- ہر دم خلقت دے سر تے سوار اے- خلقت ایسے ناں توں دہلدی اے تے ایسے دی دہائی دیندی اے- دوہڑے دے اندر فرید نے سلطان دی حاکمی مکا دِتی اے- سلطان دا ناں چھیک کے برہا دا ناں جپیا اے، برہا نوں چتاریا اے- لفظ سلطان نوں تختوں لاہیا اے ''برہا'' دے جاپ نے برہا دی دُہائی نے نالے ''توں'' نے- توں آکھن نال برہا جیوندی جاگدی حاضر ہستی تھی گیا اے تے اوہنے ''سلطان'' دا رعب مار دِتا اے- رہندا کم ''مسان'' نے کر دِتا اے- اِک پاسے برہا سلطان دی تھاویں بہہ گیا اے تے دُوجے پاسے دوہڑے دے پربندھ نے ''سلطان'' نوں نرڑ کے مسان سانواں کر دِتا اے- نرڑ کے کاہنوں، سلطان تے مسان دی جوڑی تے اِنج پھبی اے جیوں قدرت دی بنائی ہووے- (ایہہ ڈھو ڈھکاون وِچ لفظ جان وچولا بنیا اے)-

برہا تانگھ ہے- دُوجے نال ملن دی آپنت کرن دی سِک- اوہو اندروں باہروں سبندھاں دی بھال، سبندھ مانن دی تانگھ- سلطان زر زور دے سر تے جیہدے نال چاہوے میل کر سکدا اے- پر ایہہ میل مِلن نہیں ہوندا مَلن ہوندا اے تے ملن نال تانگھ مک جاندی اے- ملن والا وی مک جاندا اے- اوہدا تن مسان تھی ویندا اے- یاں آکھو تانگھ مک کے لوبھ دی جون وٹا لیندی اے تے لوبھ دا بھوت تن دی مسان وِچ نت پیا بھواٹیاں کھاندا اے- فرید دی تانگھ تاں جیوندی اے جے مَل توں بچے- پر سلطان دی سلطانی وِچ رہ کے مل توں کیویں کوئی بچ سکدا اے- سلطانی تاں ہے ای مل ورتارا- سو فرید دی تانگھ جیوندی اے جے سلطاناں دی سلطانی مکا کے آپ سلطان ہو ونجے- مل ورتارے دی تھاں تانگھ ورتارا ٹُرے- ہر تن وِچ برہا نِت جمے نِت نِسرے- فرید دا برہا سدا وچھوڑا اے تے سدا میل وی-

اِک گویڑ موجب پہلی سطر انج اے:

بِرہا بَرہا آکھیے بِرہا توں سلطان

بَرہا دے دو معنے نیں (ہور وی ہوسن) اِک رسا کھوہوں پانی کڈھن والا تے دُوجا کھال کھوہوں پانی آڈاں کیاریاں ول کھڑن والا- دونہاں معنیاں پِچھے خبرے ''بار'' یاں ''وار'' ای اے، پانی واسطے پُرانا لفظ جیہڑا ''ورھن'' وِچ اے- جیہڑا ''سرور'' راہیں وگدا پانی ہو گیا تے ''واں'' بن کے کھوہاں وِچ جا وڑیا تے اوتھوں بَرہا راہیں نکل کے دوہڑے وِچ آگیا- ہو سکدا اے ایتھے بولی سیانے سانوں پھڑ بہن- چلو اسیں بولی سیانیاں نوں ایس لفظ دے مُڈھ بہا کے ''بَرہا'' راہیں دوہڑے دے اندر ٹِھلنے آں-

رسا نرا کھوہوں پانی ای نہیں کڈھدا اُپج دے پُورے گیڑ وِچ رسے دی لوڑ اے- جھاڑ دی سانبھ وی تے پشواں دی سانبھ وی- فصل دی ونڈ وی حد بنے دی ونڈ وی تے ماملے دی کنکوت وی- سو برہا رسا ہووے یاں کھالا وسیب دے مڈھ دی رمز اے-

وسیب پانی لاون جوڑن بنھن توں تُردا اے تے میچن ونڈن تے مکدا اے- ''برہا'' وسیبی آہراں دے ایس گیڑ دی رمز بن کے ''سلطان'' نوں ٹکری اے- کیونجو سلطانی وی آہراں دے ایس گیڑ سِرای کھلوندی اے- فرید بِرہا نوں بَرہا آکھدا اے- (نرا آپ نہیں آکھدا ''آکھیے'' راہیں پُوری سنگت نال رل کے آکھدا اے) بِرہا ای پانی لاوندا اے تے بِرہا ای جوڑدا سانبھدا اے- برہا ای اُپجیندا اے تے برہا ای ونڈیندا ورتیندا اے- برہوں باجھ وسیب دا گیڑ نہیں گڑ سکدا- پر برہوں دی کیتی سلطانی دے نرڑے وِچ آ کے مل تھی ویندی اے برہوں دا اُلٹ، اوہدی ویرن- سو فرید دی سنگت دوہڑے وِچ سلطان نوں تختوں تاجوں وانجھ کے وسیب دی مہار بِرہا ہتھ دیندی اے- جیہدے ہتھ کار اوہدے ہتھ مہار-

پر ایہہ کم تھیا وڈی اٹکل نال اے سہج سبھا نہیں تھی گیا-

دُوجی سطر وِچ ''اُپجے'' سہج سبھا ای آیا جاپدا اے پر دوہڑے دا رمز پربندھ ایسے لفظ ہتھ اے- رمزاں دا گیڑ دوہرا اے- پہلے گیڑے سلطانی دا جوڑ مخلوق دے اپج آہر نال جڑدا اے- سلطانی دی اصل نیہنہ ایہا اپج آہر ہے- پر ایس اپج آہر دی آپنی نیہنہ کیہڑی اے- ایہہ نتارا دُوجے گیڑے وِچ ہوندا اے- اُپج آہر برہوں سِر اے- سگوں مڈھوں ہے ای برہا (بِرہا بَرہا آکھیئے)- برہا اُپج دا تت اے- برہا اُپج آہر دی جم جات وی اے تے ماں وی-

بندے دا تن اوہدی وِت اوہدی ہستی اُپج گھال دی گھڑی اے سو برہوں گھڑی اے- جو برہوں گھڑیا اے اوس ٹُرنا وی برہوں دے حکم سِر اے- برہوں ای اے جیہڑا انھیاں اچیت کھوہاں وِچ غرقے تت ست نوں مُڑ فصلاں پشواں بندیاں وِچ اپجیندا اے- جے وسیبی آہراں دی مہار برہوں ہتھ نہ ہووے مل ہتھ ہووے تاں وسیبی آہراں دا گیڑ اپروں تے گڑدا ای جاپدا اے پر وِچوں کھلو ویندا اے- جدوں پیلیاں وِچ ہوئی اپج برہوں نالوں تُرٹ کے بندے دی وِت دا سنگھ گھٹیندی اے تاں بندے دے تن دی پیلی وی مسان بن ویندی اے-

لوک بولی دا سنبھالا بنھ آہا بادشاہی بولی اگے- نِرا بادشاہی بولی اگے نہیں- ایہہ بنھ آہا شان گمان دے اوس مارو ویہار اگے جیہڑا بادشاہی بولی راہیں لوکاں دے چِت بھرماوندا ہا- خلقت دے تن وِچوں برہا دا بی مار کے مل دا ہابڑا مچیندا ہا- خلقت دے تن نوں مسان بنیندا ہا-

نانک آکھیا:

جِن سِکداری تِسے خواری چاکر کیہا ڈرنا

جاں سِکدارے پوے زنجیری چاکر ہتھوں مرنا

شق سلطان دی سلطنت دی اِک ونڈ آہی، بندوبست لئی، اگراہی لئی- شق دا حاکم شقدار اکھواندا سی- لوک بولی وِچ ایہہ لفظ سِکدار رہ گیا- لوک بولی بادشاہی لفظاں دی بھن گھڑ نال وی اوہناں دا رعب گواوندی اے- (بار دے وسنیک مجسٹریٹ نوں مچھریٹ تے آنریری مجسٹریٹ نوں ہنیری مچھریٹ آکھدے رہے نیں) اجیہی بھن گھڑ ہوندی تے سہج سبھا ای اے بھولے بھا- پر ایہدے اندر رتبے دی دُوری نوں دھنگانے اُلانگھن دی سدھر وی لُکی ہوندی اے- جَٹکے یمل دا ہتھ مار کے رتبے دا رُعب ونجاون دی سدھر- پر شقدار سِکدار ہو کے وی حاکم اے- اوہدا اصل رُعب اوہدی حاکمی پاروں ہے- سو نانک حاکمی دے قلعے نوں سنھ لا کے اوہدیاں کچیاں نیہاں وکھال کے لوکائی دا ڈر لاہوندا اے- سکداری تے چاکری دھرو دا ساک اے- جے چاکر سکدار دے دھرو نال اِک سُراے تاں اوہ سکدار دا ڈھڈوں تابعدار اے- جے نہیں تاں اوہدی تابعداری ایویں پڑدہ اے اوہدے ڈر دا- نانک چاکر نوں اوہدے ڈر ساہویں کیتا اے- چاکری سکداری دے ساک اتوں ہیج آپنیت تابعداری تے مہربانی دے سارے پڑدے لہہ گئے نیں- تے اگوں جاپدا اے نانک دیاں بولاں وِچ چاکر آپ بول پیا اے- آہندا اے میں کیوں ڈراں میرے کول کیہ اے جیہڑا کُھس جانا اے- ڈھینا تے ایہنے ای اے جیہڑا چڑھیا ہویا اے- چاکراں نوں تے روز زنجیراں پوندیاں سن- روز تے چاکر ای سکداراں ہتھوں مریندے سن پر ایتھے سکداراں نوں زنجیری پینی تے چاکراں ہتھوں اوہناں دا مرنا ای اٹل قدرتی ویہار دسیا گیا اے-

ایہناں بولاں وِچ اکھاناں والا پک اے- جیویں کوئی جگاں پُرانا لوک ہنڈایا سچ ہووے- اکھان پک پاروں سکداری تے خواری دا جوڑ قدرتی تے لازمی ہو گیا اے- چاکری تے تابعداری دا جوڑ قدرتی تے لازمی نہیں رہیا-

ڈرتے خواری نمانیاں دے بھاگ سن- نانک دی کلا نے ڈاڈھیاں دے لیکھیں لکھ دِتے نیں- چاکر سِرسٹ چاکر نہیں رہے- ہمتال تے سچیت جی بنے کھلوتے نیں- اوہ جان گئے نیں جو ساڈا کم سکداری نوں تھمنا نہیں- سکداری نوں ڈھاونا ہے-

ویلے سِر لوک بولی خلقت دی سنبھال کیتی- لوک شاعری خلقت نوں باہوڑی- خلقت لوک شاعری نوں سانبھیا- چیتیاں وِچ پکا کے اگلیاں پیڑھیاں نوں اپڑایا-

ترک سلطاناں تے مغل شہنشاہواں ویلے شہراں گراواں وِچ تھاں تھاں مدرسے کھلے- مدرسیاں دی پڑھائی نے بادشاہی بولی دا آدر لوکاں دیاں دلاں وِچ بٹھاون دا ٹِل لایا- لوکاں نوں دسیا بئی علم اوہ ہے جو بادشاہی بولی راہیں لبھدا اے- اوہو علم تہانوں بادشاہی درجیاں مراتبیاں دی لڑی وِچ پرو سکدا اے- جیہڑا علم تہانوں آپنے آہر وِچوں لبھدا اے اوہ ہولا اے- اوس علم دے سِر تے تساں جو اگاوندے بناوندے او اوہ اصلوں بے گُنا تے سستا اے- ایسے لئی سرکار اوہنوں مُفت اُگراہ کھڑدی اے- بادشاہی بولی راہیں سکھیا علم باریک اے- ایہہ اگاون بناون والا کھروا کم نہیں کریندا- ایہہ اگاون بناون دے پورھے توں چھٹکارا کریندا اے- اگاون بناون والیاں اُتے حکم چلاون دا چج دسدا اے- ایہہ جادو اے- جیہڑا اگاون بناون والیاں جِنّاں نوں قابو کر کے سارے جگ دیاں نعامتاں اکھ جھمکدیاں حاضر کریندا اے- بادشاہی بولی نوں سِکھن وِچ جتنا ٹِل لگنا اوتنا ای سِکھن والے دے دل وِچ بادشاہی بولی دا آدر ودھنا- جتنا صرف نحو دیاں پیچاں وِچ کسے پینا اوتنی ای اوہنوں سہج سبھا سکھ ورتی لوک بولی پِھکی تے ان گھڑت جاپنی- بادشاہی بولی دیاں کتاباں جادو نگری بن جانیاں تے جادو نگری وِچ لہندیاں سار ای ہماتڑاں دی میں نوں بادشاہی شان گمان دے پر لگ جانے- اوہناں دا اندرلا انبھول ای بادشاہی ویہار اگے گہنے پے جانا-

فریدا جے توں عقل لطیف کالے لکھ نہ لیکھ

آپنڑے گریوان میں سر نیواں کر ویکھ

عقل ترکھی تے باریک اوہناں دی گِنی گئی جیہڑے بادشاہی بولی راہیں بادشاہی علم تے ورتارے دی جادو نگری وِچ وڑ کے عاموں خاص تھی گئے- خاصاں دی خاصگی لکھت وِچ ہے، لکھت راہیں عاماں سِر ورھدی اے- لکھت ای علم اے- لکھت ای حکم اے- لِکھے حرف لیکھ نیں، عاماں دی قسمت نیں- درباروں لکھیا فرمان گِھن کے کوئی آن لہندا اے تے ہزاراں عاماں دی دینہہ رات دی محنت وِچوں ادھ چوتھ ونڈا کے ٹُر ویندا اے- لِکھت دُھروں لِکھیا لیکھ اے جیہنوں کوئی ٹال نہیں سکدا- لِکھن والے ایسے جادو دے سِر تے بادشاہی نوکریاں اُتے کھلوتے ہوئے نیں- مدرسیاں والے تے گدیاں والے چوراسیاں پنڈاں دی معافی پئے کھاندے نیں- خلقت ایہناں کولوں لکھت سِکھن ڈُھکدی اے- ایہناں دا لکھیا مڑھ گل وِچ پاوندی اے- دُھروں لکھیا وی ایہناں دا ای اے سو ایہناں دا لکھیا ای دُھروں لکھی نوں ٹال وی سکدا اے- جادو نوں جادو ای کٹ سکدا اے- پر ایہہ اجیہا جادو سی جیہڑا جادو گراں نوں وی لڑگیا- عالماں حاکماں دی چترائی اوہناں نوں ایہہ نہیں سمجھن دیندی جو لوکائی کولوں اڈرے ہوون آپنے آپ کولوں اڈرے ہوون اے- حاکمی علمائی دے کالے لیکھ لکھن والے دے آپنے کالے لیکھ بن جاندے نیں- اوہنوں آپنے آپ کنوں وچھوڑ دیندے نیں- آپنے آپیوں باہر کر دیندے نیں-

عالماں حاکماں دی سمجھ ترکھی باریک تے ملوک اکھواندی اے- بادشاہی بولی وِچ ''عقلِ لطیِف''- فرید نے عقلِ لطیِف دے بھرم والیاں نوں عقل لطیف آکھ کے اِک جٹکی بکھیڑ کیتی اے تے ہاسے بھانے اوہناں نوں آپنے بھرموں کڈھیا اے- بادشاہی بولی دی مایا لگی بنتر دا ہاسا بنا کے اوہدا جادو تروڑیا اے تے جادو موہیاں نوں چھٹکارے دا راہ وکھایا اے- جے سچیں تساں سوجھ والے او تاں آپنے آپے وِچ آؤ- آپنی کوڑ اُساری میں دے اندر وار جھات گھتو- متاں تہانوں آپنا اصل آپا اوہناں جیہا ای دِسے جیہناں نوں کالیاں لیکھاں راہیں نِند نکھد کے دباوندے او- ایہہ گریوان اوسے نویکلی میں دا اے جیہڑی گھنیاں چاواں نال سِوا کے گل پائی اے- شان گمان دا نشان ہُن نموشی دا بوہا اے- جو کجھ ہوراں نوں بھلاون لئی سہیڑیا سی ہُن آپ آپنی پڑچول کرن دا وسیلہ اے- جے کوئی کرے تاں-

فرید باہروں کھلو کے وعظ نہیں کریندا- گواچیاں وِچ گواچا ہو کے آپنے آپ نال گل کریندا اے- فرید اوہناں وِچوں اے جیہڑے بادشاہی بولی سِکھ کے کالیاں لیکھاں دی لکھت دے جانو ہو کے لوک بولی ول پرتے- بادشاہی رہتل دے جادو دی جھال جھل کے آپنے آپے وِچ آئے- ویریاں دے ہتھیار جاچ کے پڑیں نِترے- غنیمت جے چاہوے ہا تاں غنیمت نہ تھیوے ہا فرید تھی ونجے ہا-

اِک لفظ اوہ سن جیہناں نوں لوکاں آپ بادشاہی بولیوں کھوہ کے لوک ورتارے دی دیگیں گھت رِدھا- اوہناں وِچوں وکھاوے والی اُچھانھ ماری- اوہناں نوں شان دے نشانوں مُڑ لفظ بنایا- اِک اوہ جیہڑے کالیاں لیکھاں راہیں، لشکریاں دی آب آب راہیں لوک بولی وِچ اُترے- ایہہ لفظ نہ آہے، آہے شان دے نشان ای- پر ایہ ٹھاٹھے بنھ کے آپنا اصلا لُکا کے لوک بولی وِچ اُترے- ایہناں ہسدیاں وسدیاں لوک لفظاں دی سنگھی نونہہ دے کے اوہناں نوں ادھ موئیاں کیتا تے ورتوں وِچوں باہر وگایا- لوک بولی دے لفظ چھڑم چھانٹ نہیں ہوندے- جڑ پروار والے اگے پِچھے والے ہوندے نیں- اوہناں دی ساکا چاری دے کئیں ویہار ہوندے نیں- ایہہ ویہار لوک سُرت وِچوں جمدے نیں- اگوں لوک سُرت دی لوڑ دے لفظ جاون دی ایہناں وِچ بے انت سکت ہوندی اے- جیویں بندہ بے اوڑک سبندھاں دی سنگھنی اُنتی ہے تیویں ای لفظ نیں- جیہڑے لفظ بادشاہی بولی وِچوں ٹھاٹھے بنھ کے لوک بولی وِچ آن اترے اوہ عربی فارسی ویہاراں دے بدھے سن- جتھے عربی فارسی لوک بولیاں سن اوتھے تے اوہ لفظ ای سن- جیوندے وسدے- پر ایتھے اوہ بادشاہی شان دے نشان بن کے لوک بولی اُتے لتھے- تے لفظ ہوون دا بُھلاوا پا کے لوک بولی دیاں لفظاں ویہاراں دے بھا دی انبر ویل بن گئے- ایہہ لفظ لوک بولی دیاں ویہاراں نال جُڑن نہیں سن آئے- کسے جیوندی ساکا چاری وِچ وسن نہیں سن آئے- سو نویکلے رہے- اَجڑُت، الگ- پر جس لوک لفظ اُتے ایہہ آن ڈِگے اوہدا ساہ گٹھیج گیا- جیہڑی ساکا چاری وِچ اوہ ہسدا بولدا آہا اوہ وی ماندی تھی گئی- بادشاہی بولی دے ایس ہلے نال لوک لفظ ورتوں وِچوں نکلن لگ پئے- لوک بولی اندرلی سنگھنی سبندھ اُنتی چِھجدی گئی- بولی دیاں کئیاں ویہاراں دی ورتوں کھلو گئی- اوہدی وسوں اُجڑن لگ پئی- لوک سُرت ہتھل ہو گئی- لوکاں دے سُنن بولن دی سوچن جاچن دی سکت ادھ موئی تھی گئی-

''رکھن'' ہوندا اے ''ھرن'' وی تے ''سانبھن وی''- رکھ، راکھا، راکھی، راکھویں، رکھوالا، رکھیل، رکھی- ایہہ لفظ ٹابری بولی دیاں ویہاراں جوڑی اے- ایہہ ٹابری سدا ودھنہار اے کیونجو بولی دے ویہار آپ سدا ودھنہار ہن- سانبھ لئی عربی لفظ حفاظت بادشاہی بولی وِچ ورتیندا ہا- عربی وِچ ایس لفظ دی بھری ٹابری اے جیہڑی عربی بولی ویہاراں اُساری اے- پر ایتھے ایہہ چھڑا ای لتھا- نہ لوک سُرت عربی ویہار آپنا سکدی سی نہ ''حفاظت'' آپنی پچھلی ٹابری نال جُڑ سکدا سی- ایہدی پچھلی ٹابری دے ہور لفظ وی لوک بولی وِچ لتھے پر چھڑم چھڑے- اِک دُوجے توں اصلوں اوبھڑ- حافظ، حفظ، محفوظ، محافظ- ایہناں دی اصلی جُڑت تے آہی عربی ویہاراں وِچ، جیہڑے پِچھے رہ گئے- ایتھے ایہناں دا سانگا ایہو اے جو ایہہ بادشاہی بولی دے لشکری نیں- بادشاہی شان دی وردی پا کے بادشاہی رعب دے ہتھیار بنھ کے لوک وسوں وِچ لتھے نیں تے لوک لفظاں دے صدیاں بدھی جُڑے سانگیاں نوں پئے مدھولدے نیں- لوک بولی دیاں ویہاراں دا ساہ پئے گُھٹدے نیں- آپ ایہہ جیوندے روح نیں پر لوک بولی دیاں جیوندیاں جئیاں نوں آپنی وردی تے ہتھیاراں دے بھار تھلے دب کے پئے مریندے نیں- ایہناں دی آپو وِچ نِری دھرو دی سانجھ اے-

بولی دے ویہار بہوں تگڑے ہوندے نیں پر بہوں سوہل وی- جیویں رُکھ- جڑ، پوری، پروار دا سبندھ کیڈا تگڑا اے- اُپج دی کیڈی سکت اے ایہدے وِچ- پر جڑ ننگی کر دیو تاں پروار سک جاندا اے- پروار چھانگ دیو تاں جڑ دا ست مک ویندا اے- لفظ دی ہستی اِک سبندھ دی ہستی ہوندی اے- جد لفظ مکدا اے تاں بولی دے جُسے وِچ بھوندی رَت اگے ڈکا لگ جاندا اے- لفظاں دی جمن جُڑن دی اِک دُوجے وِچ رل کے شکل وٹاون دی سکت مریج ویندی اے- بادشاہی بولی وِچوں لتھے لشکری لفظاں دی ڈور درباری لاکڑیاں دے ہتھ ہوندی اے یاں مولوی غنیمتاں دے ہتھ- جد ایہناں لشکریاں دے بھار ہیٹھ آ کے لوک بولی دیاں ویہاراں نوں سوکا پے جاندا اے تاں لوک آتر ہو ویندے نیں- ہر نویں لوڑ لئی دربار لاکڑیاں تے عالماں ول تکدے نیں- ایہہ جھٹ اِک ہور لشکری ساج کے اتار دیندے نیں جیہڑا لوک بولی دے ویہار نوں ہور نپدا اے-

لوک سُرت لفظ جماون دی سکت راہیں نِسردی پُنگردی اے- بندہ آپنے آپ نال تے جگ نال لفظاں راہیں ملدا اے- جے لفظ بناون دی سکت بندے کول نہ ہووے تاں اوہنوں آپنے آپ نال تے جگ نال مِلن دی کُھل نہیں ہوندی- جے اوہدی آپ مِلنی تے جگ مِلنی بادشاہی لشکریاں دی وچول راہیں ہونی اے تاں سمجھو نہ اوہ آپ نوں مِلیا نہ جگ نوں- اوہنوں اندر باہر ہر دم بادشاہ دا رعب ای ٹکریا- اوہ بادشاہی مرضی دا پرچھاواں بن گیا- آپ اوہ ہویا ای نہیں-

انگریز راج آیا تاں انگریزی تے اردو فارسی دی تھاویں بادشاہی بولیاں تھی گئیاں- جس میل دا جتنا انگریز راج نال لاگ ودھیا اوتنی اوسنوں انگریزی اردو سِکھنی ورتنی پئی- مغل تے سِکھ بادشاہی دا اساریا زمیندار میل وی انگریز راج نال رس وس گیا- کجھ جھبدے کجھ سہجے- انگریز آپوں وی کجھ ڈھانیاں تھاپڑ کے ایس میل وِچ چا کھلہاریاں- سڑکاں ریلاں کُھلن نال دساوری وپار ودھن نال وپاری میل نوں نویں جاگ لگی- نویاں نوکریاں نکلیاں نویں کسب ٹُرے نویں علم آئے- بادشاہی بولیاں سِکھن دی مجبوری وی ودھی تے سواد وی- انگریزی سِکھن ورتن دا سواد تے اوہو ہا جیہڑا اگے فارسی وِچ ہوندا ہا- لوکائی توں دُوری دا تے راج دی نیڑ دا- آتراں توں پلہ چھڈاون دا تے وس والیاں دی حضوری مانن دا- فارسی ایران ترکستان دی خشبو نال مست کریندی آہی- انگریزی نال انگلینڈ تے یورپ دے ہُلے آون لگ پئے- اردو دا سواد تیہرا ہا- اِک تے ایہدے سِکھن ورتن وِچ اوتنی گھال نہیں سی کرنی پوندی- تھوڑی کھیچل نال ای لوکائی توں دُوری تے راج توں نیڑ دا جھوٹا آون لگ پوندا ہا- وت ایہہ انگریز دی آندی نویں بادشاہی بولی وی آہی تے مغل دی چھڈی پُرانی بادشاہی بولی وی- دلی لکھنؤ دیاں درباراں دے پچھلگ اشرافاں ایہنوں آپنایا پالیا ہا- ایہدے وِچ فارسی لفظالی وی آہی تے دلی لکھنؤ دی اُچ رہتل وِچ ورتیندا محاورا وی- سو اردو وِچ نویں وڈیائی دا رس وی آہا تے پُرانی دی چس وی- دلی لکھنؤ دیاں اشرافاں دا انگریز نال لاگ پُرانا تے پکیرا جاپدا ہا- نویں لاگی کیوں آپنی بولی نال چمبڑ کے نویاں مالکاں لئی اوبھڑ بنے رہندے- کیوں نہ جھب بولی وٹا کے پُرانے منے پرونے لاگیاں ورگے ہو دسدے- ایتھوں دا نواں پڑھیا دلی لکھنؤ والیاں دا لڑ وی پھڑدا ہا پر اوہناں کولوں سٹردا وی ہا- دلی لکھنؤ والے نویں لاگی نوں آپنے جیہا کر کے راضی وی ہوندے پر اوہدے کولوں کھوردے وی- ایہہ سوچ کے تسلی وِچ وی رہندے بئی نقل اصل جیہی تے نہیں نہ ہو سکدی- پر نال سوڑے وی پوندے متاں نقل اصل دا اگھ نہ مار دیوے- سو اوہ نویاں لاگیاں نوں ہلا شیری وی دیندے پر اوہناں نوں ہسدے وی-

انگریز راج دے چھیکڑلے پنجاہواں ورھیاں وِچ لاگی میلاں سہی کیتا بئی انگریز نرا ساڈا ججمان ای نہیں شریک وی اے- جے ایہہ نکل ونجے تاں اساں ایہدی تھاں لوکاں سِر حاکم ہوساں- پر لوک وی ساودان پئے ہوندے ہن- ہُن ایہناں سر حاکمی اوہا کرسی جو ایہناں دا اگوان بنے- اسیں نویں اشراف ہاں تے پُرانیاں اشرافاں دے وارث وی ہاں، لوک اگوانی ساڈا قدرتی حق اے- سو لوکائی توں وکھریاں ہوون دا نواں راہ لوک اگوانی تھانیں نکلیا- اشرافاں دی بولی اگواناں دی بولی بن گئی- پُرانی حاکمی دے وگوچے وِچ نویں حاکمی دی آس رل گئی- گواچی مغل شان دا رونا آوندی نویں شان دے جھلکارے نال اِک مِک ہو گیا- غزل دیاں رمزاں دا مطلب وٹن لگ پیا- ہاتھیاں اُتے جھولن دے سپنے جلوساں وِچ لوکاں دیاں موڈھیاں اُتے چڑھ جھولن نال پُورے ہوئے- درباراں وِچ بہن دے نشے دی ٹوٹ لوک جلسیاں دیاں سٹیجاں اُتے بہہ مکی- لوکاں کنوں نویکلے رہن دا جھس لوکاں دی بھیڑ وِچکار کھلو کے پُورا ہوون لگ پیا- بادشاہی بولی دیاں تقریراں تے نعریاں دے گڑ گج وِچوں لوکاں دی چُپ کیتی منتا دا سرور آون لگ پیا-

بادشاہی بولی اگوانی دی بولی تھی گئی تے ایہنوں سِکھن ورتن دا سواد تیہریوں چوہرا ہو گیا- ایس چوہرے سواد صدقہ ای اردو اخباراں دا زور ودھیا- چار جماتاں پڑھے ہماتڑ وی پیسہ آنہ خرچ کے گھر بیٹھیاں حاکمی دی خشبو لین جوگے ہو گئے- ایسے چوہرے سواد صدقہ ای اردو ادب دی مانگ ودھی- ''ادب'' دا لفظ اردو لکھتاں دا ای سرناواں بن کے آیا- لوکاں وِچ ایہدا مطلب وی وڈیاں اگے نیون آہا، وڈے عمروں ہوون بھاویں درجیوں نال ای چج تے گُڑھت وی آہا- اردو شاعری کہانی مضمون پہلوں تے چج گڑھت تے درجے سنجان دا نشان بنے- پر ویہویں صدی چڑھدیاں لوک راج تے وسیب اُتھل دا جھنڈا وی ایہناں دے ہتھ آ گیا- اُپروں لکھن والے تے پڑھن والے انگریز راج دا ویر پرچاردے، سرمائے داری جاگیرداری نوں بھنڈدے غریب دا دکھ روندے، لوک نابری دا نعرہ ماردے- پر اندروں اچیت سچیت بادشاہی بولی دے نویں پُرانے سواداں وِچ لِٹدے- سو پنجاب وِچ بادشاہی بولی دی لکھت، ظاہر دعوا اوہدا بھاویں کجھ وی ہووے، اصلوں پج سی خلقت توں نویکلے رہن دا- ایہہ وسیلہ سی پُرانے اشراف آسن اُتے بیٹھیاں نویں لوک اگوانی دیاں راساں سانبھن دا- ایہہ ہتھیار سی نویں لوک سُرت نوں زروالاں بھوئیں والاں راج نوکراں وَڈکسبیاں دی نویں بھائی والی دے لاہے سِر موڑن دا- بادشاہی بولی دی لکھت نے خلقت نوں تے جو پوہنا سی پوہیا- اصل تے اوہنے حاکمی دیاں نویاں جُڑ اُبھردیاں دعوے داراں نوں آپنے حق شفعے دا پک کرایا-

جتھاں مَل پردھان ہووے اُتھاں ہر نواں جمیا جی درجے بندی تے آپا دھاپی دے کُچھڑ ای پلدا اے سو ساری عمر تھن ٹُٹ ای رہندا اے- اوہدی تُھڑی تِھڑکی ہستی ساری عمر آپنے ان ڈِٹھے بَج کجن لئی درجے بندے تے آپا دھاپی دا اوہلا ای پئی لبھدی اے- اوہ تاہیوں جیوندا اے جے خلقت کنوں نِت نویکلا تھیوے- نِت نِت خلقت کنوں آپنا آپ پوجاوے- اوہ محل ڈھونڈھیندا جیوندا اے تے مقبرے ڈھونڈھیندا مردا اے- پنجاب وِچ بادشاہی بولی دی لِکھت محلاں تے مقبریاں دی ان تھک بھال اے-

انگریز راج وِچ نویں پرچار وسیلے نکلے- چھاپہ، سٹیج (کدیں تھیٹر دی کدیں جلسے دی)، فلم، ریڈیو- درباری مشاعریاں وِچ لہکن والی واج سٹیجاں تے چڑھ کوکی، ریڈیو فلم وِچ وڑ دُھمی- سونے دے پانی نال سنگھاریاں کتاباں وِچ سجن والے کالے لیکھ چھاپے چڑھ کے خلقت دے سِر تے سوار ہو گئے- نویں پرچار وسیلیاں دی موہ نے راج بولی سِکھن تے ورتن دے سواد نوں نواں تڑکا لایا-

انگریز گئے تاں اشراف جیہڑے لوک اگوان آہے لوک حاکم بن گئے- جلسیاں جلوساں وِچوں لوکاں دیاں موڈھیاں اُتے سواریاں ٹُریاں تے گورنمنٹ ہاؤساں وِچ جا لتھیاں- بادشاہی لوک راج بن گئی تے بادشاہی بولیاں لوک راج دیاں بولیاں بن گئیاں- جدوں بادشاہی آزاد اسلامی حاکمی دے پڑدے اوہلے ہو بیٹھی تاں بادشاہی بولی دے سارے سواد آزاد اسلامی ملک دی قومی زبان دے سرناویں پِچھے لک گئے- نوکریاں نکلیاں- کاروپار کُھلے- گھراں زمیناں دی لُٹ پئی- حاکماں دی رہتل دی خشبو جیہڑی اگے نصیباں والیاں لئی ہوندی سی جنی کھنی نوں آون لگی- ہر کوئی آپنا بجی پچھوکڑ دھون لئی حاکم رہتل دی وگدی گنگا وِچ چُبھی مارن نوں اُتاولا ہو پیا- بال پُرانے ہنڈائے دبیل آپے دے بال نہ رہے- نویں آپنائے حاکم آپے دے بال تھی گئے- اوہناں نوں راج بولی بُلا کے اساں آپنے مندے دبیل پِچھے نوں تُرت طلاقیا تے لِشکدا حاکم اگا ویاہیا- لوک بولی چھڈا کے اساں بالاں نوں عاماں دی ترکی بِھیڑ وِچوں کڈھ لِتا تے راج محل دیاں پوڑیاں چڑھن والی نہاتی دھوتی لائن وِچ لا دِتا- نویکلا اگا آپناون لئی نویکلا پچھا آپناونا پوندا اے- بولی وٹاون والیاں سوَلّے بھا پِچھا وٹا لیا- چیتا وٹا لیا- پینٹاں سلواراں پا کے مولوی غنیمت دھموڑیاں دی مار توں باہرے ہو گئے- آب آب کردیاں سپاہی پُتراں نوں پِنڈاں والیاں کوکے کولے کھول دِتے-

بولی اصلا وی اے تے پہریوا وی، تت ست وی تے نشان وی- سو بادشاہی بولی بادشاہی ویہار دا ہتھیار وی اے تے اشتہار وی- ایہہ نمانیاں نوں نِستا کر کے گُنگ دام بنا کے ڈاڈھیاں اگے نِواندی وی اے تے اُتوں اوہناں نوں پلوسدی وی اے- اوہناں نوں بھرم پاوندی اے بئی تسیں چج تے گُڑھت والے ہو گئے او- لوک بولی وی تاں ای لوک بولی اے جے اوہ حاکم میل دے ویہار دا پُورا توڑ بنے، جے اوہ لوکائی نوں اوہدا تت ست پرتاوے، جے اوہ لوکائی نوں آپو وِچ جوڑے تے حاکم میل کنوں نکھیڑے، حاکم میل دی رِیت پرتیت تھیں اوہدے لاگ دے جادو تھیں خلقت نوں چُھٹکارے- حاکم میل تے ہر حیلے آپنا لاہا پالنا ہوندا اے، آپنا ویہار رکھنا ہوندا اے- جے لوڑ پوے تاں اوہ لوک بولی دے ناں اوہلے وی بادشاہی بولی والے سواد مان سکدا اے- ناں لوک بولی دا ہووے تے ادھو سُدھ لفظالی بادشاہی بولی دی رہوے- یاں لفظالی لوک بولی دی ہووے تے پرچار حاکم میل دی رِیت پرتیت دا- نعرہ لوک بولی دا ہووے تے لاگ حاکم میل دا- لوک بولی دی اجیہی ورتوں لوک تت کولوں نِکھڑ کے نِرا نشان بن جاندی اے حاکماں دی خلقت نوں بُھلاوے پاون دی نیت دا- ایہہ لوک بولی دی ورتوں رہندی ای نہیں- جیویں بادشاہی بولی وِچ لوک تت پرچاریا ونجے تاں اوہ لوک تت رہندا ای نہیں-

مغلاں ویلے حاکم زریاں مخمل پا کے ای حاکم اکھواندے سن- انگریزاں ویلے آکڑے کالر تے ہیٹ سُوٹ حاکمی دا پہریوا بنے- جدوں لوک اگوانی کرن لئی مغل اشرافاں دا وارث بن وکھانا پیا تاں ہیٹاں سُوٹاں دی تھاں شیروانیاں تے قراقلیاں سج گئیاں (اِنج شیروانی انگریزی ٹیل کوٹ نوں وی اکھ مار لیندی آہی-) اج حاکم میل لئی ضروری اے جو آپنے آپ نوں اصلوں لوکاں وِچوں دسے، لوک رہتل دا جم پل بن وکھاوے- سو شیروانیاں لہہ گئیاں تے عوامی سُوٹ پے گئے- ( ستھن جھگے نوں حاکمی کروان لئی “ سُوٹ” تے آکھنا ای پیا) وت عوامی سُوٹ اُتے شرافت دی فتوہی چڑھی- حاکم دا پہریوا پہریوا نہیں ہوندا اوہدی نیت دا کج ہوندا اے- (یاں اوہدی نیت دا ننگ آکھ لؤ- کجن ننگیج ای ہوندا اے) جے حاکم ننگیاں دی حاکمی کرن لئی ننگا وی ہو کھلووے تاں اوہدا ظاہر ننگ اوہدے اصل ننگ دا کج ہوسی- حاکم میل دا پہریوا کوئی وی ہووے اوہدا وکھرپ تے اوہدے حاکم میل ہوون وِچ خلقت دی کمائی آپنے پیٹے پاون وِچ ہے- اگے ایس وکھرپ اُتے وکھرپ دا ای سنگھار ہوندا ہا کیونجے اگے حاکمی حق آہا رب دیاں اوتاراں دا- ہُن خلقت حاکمی اُتے آپنا حق جتایا اے تے ہُن وکھرپ نوں سانجھ دے اُچھاڑ نال کجنا پوندا اے-