فرید بھنڈار

جے اساں پنجابی ادب وِچ ہیرو دی شکل پچھاتی اوہدی ذات صفات سیاتی تاں سمجھو اساں آپنے قبیلے دا اصلا واچیا- اساں آپنے وسیب دِیاں وِچلیاں رمزاں سجاتیاں - جانو اساں بُجھیا جے اساں کون ہاں - کیہ پئے کریندے ہاں تے کیوں پئے کریندے ہاں - کیہ کر سکدے ہاں تے کیویں کر سکدے ہاں -

ہیرو دا واس تاں لوک کہانیاں وِچ ہوندا ہے- ادب وِچ اوہ وانڈھے آؤندا ہے پراہونا تھی کے- ہر نواں پُور اوہنوں سد کے لیاوندا ہے- آپنے آپ نوں پرکھاون لئی- آپنی کیتی دا مُل پواون لئی تے آپنی ہوند دی گواہی بھرن لئی- ایہہ کم نبیڑ کے ہیرو مُڑ لوک کہانیاں وِچ جا بہندا ہے- جیہڑی چرچا اوہنے وانڈھیوں کھٹی اوہ نالے کھڑدا ہے- اوہ گھر پرتدا ہے پر سگواں نہیں -

لوک کہانیاں وِچوں نکل کے ادب وِچ پھیرا پاون نال ہیرو دا مہاندرا ہر نویں پُور لئی ودھیرے نویکلا تے رمز رتا ہو ویندا ہے-

جے ہیرو دی شکل پچھانن نِکلو تاں ادب کنوں لوک کہانی تائیں نِت پھیرے گھتنے پوندے ہن- سمجھو اج نوں تے گذرے سمے دیاں سئیاں پرتاں نوں اِک کرنا پوندا ہے- ہیرو دا جُگاں پرانا مہاندرا ہر جگ وِچ نِت نواں ہے- ایڈا نواں پئی جد اسیں اوہنوں اج دے ساہویں کریئے تاں اوہدی وکھالی وِچ بھلک دا رنگ وی ہوندا ہے-

جے اساں ہیرو دی حضوری آئے تاں سمجھو اساں آوندی بھلک دے نین نقش ڈِٹھے- ایہہ بھلک آونے سمے دی کوئی گھڑی نہیں - ان جمیاں دی ان ڈِٹھی دُنیا نہیں - ایہہ بھلک اج دا اِک انگ ہے- اج جیوندیاں دِیاں آساں تے اُدماں دا ناں ہے- ہیرو دی وکھالی کل تے بھلک دے مُونہہ کرا کے سانوں پرکھیندی ہے-

پنجابی ادب وِچ ہیرو دیاں ونو ون رُوپاں نوں دُھر اندروں ویکھیے تے فقیر دی صُورت ای نظریں پوندی ہے- یا آکھو پئی ساڈے ادب وِچ جِتھے کِتے وی سِراں دے سودے ہوندے ہن فقر ای پِڑ مَلی کھلوتا لبھدا ہے- ہیرو دا بانا بھاویں بادشاہزادے دا ہووے بھاویں راٹھ دا، عاشق دا ہووے تے بھاویں سپاہی شاعر یا سنت دا- ہیرو نے آپنے پینڈے تے پیر پٹیا نہیں تے وِچوں فقیر ظاہر تھیا نہیں - ایہہ نہیں جے فقیر دے ظاہر تھیون نال ہیرو راٹھ، شاعر، سپاہی یا سنت نہیں رہندا سگوں ایہہ آکھو پئی اوہ راٹھ، شاعر، سپاہی، عاشق یا سنت بندا ای تاں ہے جے اوہدے اندروں فقیر ظاہر تھیوے-

رانجھا لوک کہانی وِچ عاشق ہے- ادب وِچ آیا تاں معشوق بنیا- تے دیہوں دینہہ اوہدی حُب اساڈیاں دِلاں وِچ ودھیرے اُجاگر پئی ہوئی- کیونجے اوہدے جیرے نے سانوں عشق دی ہِک نویں رمز دی سار دِتی- اوہنے چنگیری بھوئیں دی مالکی واسطے بھراواں نال کھوہ کھس نہ کیتی تے رجیاں کجیاں نوں چھڈ کے بُھکھیاں ننگیاں دی سِیر قبولی- جے اوہ کھوہ کھس وِچ جُٹ جاوندا تے جیوندا تاں رہندا پر ”ہوون“ دی تانگھ ونجا بہندا- (جیوندے تاں سارے ہن پر ہوندا کوئی وِرلا ای ہے)- رانجھے زر زمین دی مالکی دے کے ہوون دی کُھل گِھن گِھدی- ایس فیصلے پاروں رانجھا پرانی رہتل دیاں، پرانے ویہار دیاں نابراں دا سردار مِتھیا گیا- تے اساں پیڑھیو پیڑھی اوہنوں پُوجیا- آپ اساں مارے بدھے مالکی کارن کھوہ کھس وِچ جُٹے رہے- پر رانجھن یار سانوں نِت چیتا کرائی آیا پئی اساں کیہ ہاں تے کیہ ہو سکدے ساں - رانجھن اساڈے کیتے اوہ جیون آہا جیہڑا اساں جالن لوچدے ساں - اوہ اساڈا رُولا، اساڈا ورتارا تاں نہیں آہا پر اساڈا دین ایمان آہا- اساں اوہدیاں اُڈیکاں پئیاں جھلیاں - اوہدی سِک وِچ کلیاں بہہ بہہ رُنے- دُنیا داری دھندیاں وِچ اساں اوہنوں نیڑے نہ ڈُھکن دِتا- کاج وِہاج ویلے اساں اوہنوں دشمن جاتا تے اوس تھیں مونہہ موڑی رکھیوسے-

پر اساڈا وس کیہ آہا- جے وس ہوندا تے اساں جیویں اوہنوں آپنا دِین ایمان بنایا کار مختار وی چا بناؤندے- پر اساڈا وس نہ آہا- ساڈی ورتن دی نیِنہہ آہی زر زمین دی اسانجھی مالکی اُتے- زر زمین دی اسانجھی مالکی واسطے کھوہ کھس تے آپا دھاپی اساڈا ویہار آہا- رانجھے نوں نال رکھ کے مالکی والیاں کھاتیاں کھتونیاں وِچوں اسیں آپنا ناں ای کڈھوا بہندے- جیہڑا جی مالکی والی دوڑ وِچ پچھڑ ونجے اساڈے ویہار وِچ اوہدی گزر نہیں ہو سکدی- اساڈی رہتل وِچ اوہدی کوئی جاء نہیں - رانجھے نوں نال رکھ کے اساں جہانوں ای وانجے جاوندے-

اسانجھی مالکی لئی آپا دھاپی تے کھوہ کھس والا ویہار اساں نہیں ہا چلایا- اساڈا تاں جم پل ای ایسے ویہار وِچ ہویا ہا- اساڈیاں وڈکیاں وی ایہہ ویہار نہ ہا چلایا- اوہناں دے جمنوں اگیرے ایہدا مُڈھ بجھ چکا آہا- ہاں اساڈی تے اساڈیاں وڈکیاں دی ہتھ بدھی منتا پاروں ایہہ ویہار پکیرا تے کرڑا تھی گیا- پر ہور ہوندا وی کیہ- ہکلا کیہڑا میدان وِچ نکلے ہا تے ایس انھے گیڑ نوں ٹھلے ہا- ہر کِسے نوں ایس بلا نوں آپنی رت پوانی پئی- تے بلا دا ظلم ودھی گیا- پر دُور کِتے ساڈے چیتے دے دُھندلائے شیشے اُتے رانجھن دی مُورت اُگھڑی رہی- ویہار دے گیڑ نال انھے واہ گِڑدیاں جد اساڈی رت سواہ پئی ہوئی تاں وی اساں چیتے دی ہِک کنی اوہدے ناں دی سگندھ بدھی رکھی- اوہنوں یاد کر کر بکلاں وِچ پئے رُنے پئی رانجھا، اج اساں بے وس ہاں پر جیویں، توں اساڈی کُھل دا اساڈے کھلار دا ساڈے ہو سکن تے کر گزرن دا نشان ہیں - رانجھا کر گزریا آہا اوہنے پیو دی چھڈی بھوئیں وِچوں حصہ گِھنن دا خیال نہ کیتا- اوہ پیو دا ساریاں تھیں لُوڈا پتر آہا جے اوہنوں مَل مارن دا جھس ہووے ہا تاں پیو دے جیوندیاں ای سبھ تھیں چنگے ٹوٹے مَل بہوے ہا- پر اوہنوں ونجھلی دی چس آہی جے اوہ مَل پالن لگ پوندا تے اوہدی ونجھلی سُک ویندی- مَل والا راہ چھڈ کے رانجھے وڈی سُورمائی کیتی آہی- اوہنے بُھکھ قبولی اوہنے اِکلونج دا خوف قبولیا- مَل والا راہ دُوروں ڈاڈھا رجاونا تے دل لاونا جاپدا ہے- آہندے ہن پئی جیہڑا ایس راہ تے ٹُر پیا اوہنوں آپنے اندرلے کنوں کوئی ڈر بھو نہیں - نہ تولن پرکھن جوگی کھلوت لبھدی ہے تے نہ ای سوچ گنجھلاں تے شک اڑکناں نال واہ پوندا ہے- بس اِک نِت وگدی رنگ رنگیلی سڑک ہے جیہڑا ہِک واری ٹُر پیا اوہنوں اگانہہ ودھن تے دُھس مارن بِنا کوئی چارہ نہیں رہندا- ایڈے سُکھال نوں تجنا رانجھے دا ای جیرا آہا-

رانجھے دے پیو موجو چودھری دے وارے مالکی ساری ٹابری دی سانجھی ہوندی آہی تے رہت ساریاں دی ہکٹھی- موجو چودھری مگروں ٹابری دِیاں سانجھاں ترُٹیاں تے ہر جی نوں زمین اُتے وکھو وکھری مَل مارن دی کُھل لدھی- سانجھی رہت دی قدیمی چھتر چھاں گئی تے اِکلونج دے خوف نے کہا پا دِتی ہر جی نوں آپنے اندر دا کھپا ڈراؤن لگ پیا- وت ایہہ کھپے مَل دی آپا دھاپی تے کھار نے میلے پر کیہ میلے-

موجو مویا تے اوہدیاں پُتراں نوں اِکلونج دے خوف تے اُداسی نے آن گھیریا- ایس گھیرے نوں توڑن لئی اوہناں مَل نوں پِیر منیا تے کھارو کھاری ایہدی مُریدی وِچ جُٹ گئے- ہر دم ایہہ ویکھو جو بئے کول کیہ ہے، اکھاں رُجھ گئیاں - جو کُجھ آپنے کول ہے اوہنوں گُھٹ کے نپی رکھو، ہتھ رُجھ گئے- ہر ویلے ایہہ منصوبہ سوچو پئی جو دُوجے کول ہے اوہ تساڈے کول کیویں آ ونجے، من آہرے لگ گیا- ہِک رانجھا ای آہا جیہنے موجو چودھری دے مرن مگروں جیون دا ایہہ نواں نسخہ نہ ورتیا تے آپنے بھراواں دے پِیر دے ہتھ اُتے بیعت کرنوں نہ کر دِتی- اوہدے کول اوہدی ونجھلی رہی ایس کارن اوہدے اندر کوئی ڈراؤنا کھپا نہ کھلیا- سُر راہیں اوہدے اندرلے دا باہر نال ملاپ ہویا- سُر نوں ای اوہنے ”ہوون“ دا راہ منیا-

اساں رانجھن دی اولاد نہیں - اوہ تاں اساڈے جدی گھر تخت ہزارے نوں چھڈ کے ٹُر گیا آہا- اساں اوہناں بھراواں دی اولاد ہاں جیہناں تخت ہزارے دی بھوئیں نوں کچھ پوایا تے وکھ وکھ ٹکڑے مَلے- ساڈیاں سوانیاں اوہو رانجھے دِیاں بھرجائیاں نیں سوڑی سوچ تے کُھلیاں جِیبھاں والیاں - باہروں رنگیاں تے وِچوں وِسلیاں -

رانجھا ٹُر گیا تے ڈھیر چِر پِچھوں ساڈیاں مَل مار وڈیاں نوں تے اوہناں دیاں سوانیاں نوں رانجھا موڑ لیاون دے منصوبے سُجھے- ایس کارن نہیں جو اوہناں نوں آپنا کُوڑ تے رانجھے دا سچ دِس پیا آہا- ایس کارن پئی چنانہوں پار رانجھا جو کارے پیا کریندا آہا اوہناں پاروں اساڈیاں وڈکیاں دے اسانجھ مالکی ویہار دیاں نِیہاں پئیاں ڈولدیاں سن- رانجھے آپنیاں بھراواں دی رہتل نال سارے سبندھ تروڑ لیتے- وڈیاں دی دِتی ناں دی ذات دی وڈیائی دا بھار سِروں لاہ سٹیا تے چاک بنیا- (چاک کاما ہوندا ہے تے کامیاں دا قدر اسانجھ مالکی ورتن وِچ اینا ای ہوندا ہے جتنا کِسے ماڑے جیہے ہتھیار اوزار دا)

کاما بن کے رانجھا آپنے ماپیاں دِتے آپے نوں گواندا ہے تے آپنے اندر اِک نویں نرول ”میں“ دی پچھان کریندا ہے- ہُن اوہ اصلوں مُولوں ہِک منس ہے- اوہدی ویہر ایہہ ہے پئی بندہ آپنے آپ نوں مَل راہیں کیوں سُجانے- مَل بندے دا اصلا نہیں - بندے دے اصلے اُتے اِک کُوڑے وانجھ ویہار دا پرچھاواں ہے- مَل بندے نوں آپنے آپ نال تے ہور مخلوق نال کوئی سچا سانگا نہیں کرن دیندی- مَل منس دے ست نوں سُکا دیندی ہے تے بندے نوں اصلوں نتانا کر کے اسانجھ مالکی ویہار دے ٹوکے دا اِک نکما جیہا کابلہ بنا دیندی ہے-

رانجھا چاک تھیا تے ساڈے مَل مار وڈکیاں نوں چِنتا آن چمبڑی- رانجھے دا ویہاروں باہر ونج کھلوون ویہار لئی ہِک للکار بن گیا- ساڈیاں وڈکیاں چاہیا جے رانجھے نوں تخت ہزارے موڑ کھڑن تے آپنا ترُٹا مان گنڈھ جوڑن- اوہناں آکھیا تینوں اساں آپنی ورتن وِچ سموونے ہاں تینوں آپنے خرچ تے رکھنے ہاں توں مُڑ آ تے ساڈی ورتن نوں فقر للکرے مارنے چھڈ دے-

پر رانجھا آپنیاں بھراواں بھرجائیاں دی اپڑوں باہرا آہا اوہ ہِک واری آپنے راہ اُتے پیر چا کے پچھانہہ نہ پرت سکدا آہا- اوس بھراواں دی جُوہ تے ہیر دی جُوہ وِچکار وگدی چنانہہ پار کیتی آہی- چنانہہ پار کیتی تے ہیر دی جُوہے وڑیا تاں فقر والا نینہہ پکیرا تھی گیا- اوہ آپنے بھراواں دی اسانجھ ورتن دی کھار بازی توں تے ایس کھار بازی اُتے اُسری پرکھ تول توں دُراڈا ہوندا گیا- رانجھے دا پندھ آپنیاں بھراواں دی ورتن دا تے ایس ورتن دے پرکھ ڈھنگ دا توڑ ہے- اوہ ٹُری جاوندا ہے تے سِر توں مَل دا بھار لاہی جاوندا ہے- زمین چھڈی- انگ ساک چھڈے- ذات چھڈی-

ساڈے وڈکے رانجھے نوں پرتا نہ سکے- اوہ آپنے پندھ دا پکا رہیا- تے اساں اندرے اندر اوہنوں آپنا ہیرو من لیتا- اساڈیاں وڈیاں نوں رانجھے دے کول نہ ہوون دا کوئی ہِرکھ نہ آہا- اوہ نویں نویں اسانجھ رہتل دی کھوہ کھس وِچ کھیڈن وڑے سن- اوہناں نوں بس ڈر آہا پئی رانجھا اوہناں دی کھیڈ خراب نہ کر دیوے- پر ساڈے تائیں اپڑدیاں تاں ایہہ کھیڈ پرانی تھی گئی آہی اساں تاں ایس کھیڈ دیاں سٹاں آپنے وجود اُتے جریاں سن- سانوں رانجھے دا قدر آہا- اوہدے کدائیں ٹکرن دا خوف وی ہا پر اوہدے کول نہ ہوون دا ہِرکھ وی آہا اوہدی سِک وی آہی-

رانجھے ”ہوون“ دا پندھ پیا کیتا- پرانے سبندھ پئے ترُٹے تے نویں سانگے پئے جُڑے- اوہنے سنجوگ دِیاں رمزاں سجاتیاں اتے ایہناں راہیں آپنے آپ نوں وی ہِک نویں جُونے جمدیاں ڈِٹھا- ہیر دا سنگ رانجھے نوں بیلے دیاں رُکھاں نال سدا ویہن چنانہہ نال تے بیلے چریندِیاں چنانہہ تریندِیاں مجھیں نال ملاؤندا ہے- ایس میل پاروں رانجھے دے ساہ وِچ اِک نویکلا رس بھریندا ہے تے اوہدی ونجھلی نویکلے سُر جگاون لگ پوندی ہے-

ہیر نے رانجھے نوں منگیا تے ہوون دی ویہل وی منگ گِھدی- پر ایہہ ویہل ہیر دیاں ماپیاں نوں باندھ جاپی-

ہیر دے ماپے رانجھے دیاں بھراواں وانگر اسانجھ ورتن دے جم پل وی آہے تے اگوں آپ ایس ورتن دے پالنہار وی- ہیر نے رانجھے نوں منگ کے ماپیاں نوں دو پاسی سٹ ماری- نالے اوہ چاک نوں ساک بناون تے میل آپنے نوں ہتھیں بج لاون، عمراں دی کھٹی اسانجھ مَل بوڑ گواون، تے نالے ہیر جیہی مہنگی وست ہتھیں رُوڑی تے سٹ پاون جیہنوں ویچ کے اوہناں ناں ناواں وٹنا آہا- سمجھو ہیر دی کُھل چوچک تے ملکی دی باندھ آہی تے اوہدا ہوون ایہناں دا اُجاڑا- سو ماپیاں جھب معاملے نوں آپنے ہتھ لیتا تے ہیر نوں سیدے کھیڑے نال پرنایونیں - کھیڑے اسانجھ ورتن دی مشین دیاں وڈیریاں پُرزیاں وِچوں ہن- اوہ شہر واس زمیندار وپاری ہن- ودھو ودھی دِیاں ڈاڈِھیاں مہین رمزاں وی جاندے ہن- کھیڑیاں کول زمین بھانڈا وی چوکھا ہے، تے نالے مَلاں مارن تے دولتاں چونیاں کرن دے جیہڑے ڈھنگ ایہہ جاندے ہن رانجھیاں تے سیالاں نوں اجے اوہناں دی سار نہیں -

اساں کھیڑیاں نوں حاکم تے جاتا اوہناں دیاں گھڑیاں قانوناں دی پنجالی وِچ سِر تے ہمیش دِتی رکھیا پر ایمانوں کدیں نہ منیا- اساں ہمیشیں اوہناں نوں پِھکے تے مدرے لوک گِنیا- ہیر دے گھر والا سیدا چھڑا ناں ای ناں ہے- اوہدا وجود نہ ہوئے جیہا ہے- ناں وی اوہدا آپنا گھٹ تے آپنی ٹابری دا بہتا ہے - کھیڑیاں دا ہکلا جی کوئی شے نہیں ہوندا- اِجڑوں باہر اوہناں دا کوئی جیوک نہیں - سیدا وی اِجڑ وِچ بھیڈ ہے- آپنی ٹابری دے درجے نال رہتل وِچ اوہدا وی درجہ ہے- اوہدا آپنا کوئی اصلا نہیں کوئی مہاندرا نہیں - کھیڑے مُولوں رانجھے دا اُلٹ ہن- رانجھا مَل دا بھار سروں لاہ کے آپنی ٹابری والے درجے نوں تج کے آپنے آپ وِچ آوندا ہے- کھیڑیاں دا وجود ای ٹابری دے میل پاروں ہے- اوہ جگ وِچ آپنا درجہ اُچیرا تے مَل پکیری کر کے ای جیوں سکدے ہن- اوہ بے گُنیاں تے بے اصلیاں دا جُنڈ ہن- ودھو ودھی اتے کھار نے اوہناں دیاں رُوحاں وِچوں رت کڈھ کے اوہناں نوں بے ست کر چھڈیا ہے- ساری ٹابری ڈُھکے تاں ڈُھکے- کھیڑے کوئی نویں شے نہیں بناؤندے آپنے آپ نوں مُڑ مُڑ سُوندے ہن- اوہ نہ سوچدے ہن نہ اُلیلدے ہن- بس وادی مُوجب ہلی بولی آوندے ہن-

ایمانوں اساں کھیڑیاں نوں رد چھڈیا- تے اوہناں نوں مکاون لئی رانجھے نال ونج رلے- پر کمیں کاجیں کھیڑے ساڈے نال رہے، ساڈے دوالے رہے، ساڈے اندر رہے-

ہوون دے راہ وِچ رانجھے دے اسانجھ مَل ویہار نال ترے بھیڑ ہوئے- پوند آپنیاں بھراواں نال جِتھے اوہنے جائداد چھڈی- دوجا ہیر دیاں پیکیاں نال جِتھے اوہنے آپنی ذات اتے درجہ تجیا- تریجی کھیڑیاں نال جِتھے اوہنے رِیس تے کھار اُتے اُسرے سارے وسیب نوں ای ردیا تے فقیر بن گیا-

جس دیہاڑے رانجھن فقیری لئی اوسے دینہہ دا اساں اوہنوں آپنا سبھ توں مہنگا راٹھ منیا- تے نالے آپنی جان نوں سبھ توں وڈا جوکھوں جاتا- کیوں جے فقیر تھی کے ای اوہنے آپنیاں بلدیاں اکھاں اساڈے ول کیتیاں تے پُکار کے سانوں آکھیوس پئی میں تساڈے ویہار دا ویری ہاں تے ایس ویہار پرنے کھلوتی ہر رِیت رواج دا ویری ہاں - تساڈے گُن مینوں اوگن، تہاڈا سچ مینوں کُوڑ، تہاڈا امرت مینوں زہر- رانجھن نِرا ناں دا ای ویری نہیں - اوہنے ہِکلّے دم اساڈی رہتل دے کھوڑ محل نوں سنّھ لائی تے اندر مواتا وگایوس- جدوں اوہدی لادھ ہو گئی تاں اوہنے لُک لکا چھڈ کے دینہہ دیویں کھیڑیاں دے شہر اُتے دھاوا بولیا تے اوہدی اِٹ نال اِٹ وجا دِتی-

کھیڑیاں دا شہر اساڈا شہر ہے- ایس شہر وِچ بندے جمدے تاں ہن پر ”ہو“ نہیں سکدے- موئے جمدے ہن- نینہہ نہیں لا سکدے سُر نہیں چھوہ سکدے- کوئی سانگا کوئی ساک مطلبوں پاک نہیں - ہر راہ دا انت لاہا ہے ہر اکھ وِچ دُوجے کنوں ودھ جاون دے حِرص دی گہر ہے- ودھو ودھی والے روگ دے ون سوَنّے من پرچاویں ناں ہن، رتبہ، عزت، سُگھڑپ، تعلیم، علم، شرافت، شہرت، بزرگی- لفظاں، بولاں، سینتاں دے اصلی معنے کھنج گئے ہن- سُنن والے جو سُندے ہن اوہ سُن نہیں سکدے اتے ویکھن والے جو ویہندے ہن اوہ ویکھ نہیں سکدے-

رانجھے دیاں بھراواں دا راہ تے ہیر دیاں ماپیاں دا تے کھیڑیاں دا راہ اوڑک موت دا راہ ہے- سانوں خبر ہے- پر وت وی اساں سارے مارے بدھے ایس راہیں ٹُردے وتے ہاں جیویں ساڈی مہار کِسے ہور ہتھ ہے- ایس راہ وِچ بہوں سُکھال ہے کیونجے ایہہ وانجھ پن تے بے گُنتا دا راہ ہے- وانجھ پن تے بے گُنتا سانوں پِیڑ توں بچاوندے ہن- ایس کارن اساڈی ایہناں دے ہتھ بانہہ ہے- جُسے سوں جاوندے ہن- باہر بول تے سینتاں رہ جاوندیاں ہن پر اندروں کوئی اُلیل نہیں اُبھردا جیہڑا ایہناں بولاں سینتاں وِچ جان پاوے- ودھو ودھی والی بھاج وِچ اسیں اِنج جا وڑدے ہاں جیویں کھیہنوں کُھتی وڑدا ہے- جِتیئے یا ہریئے پر ایہہ بھاج اسانوں ”ہوون“ لئی واہ لاون دی کھیچل توں بچا لیندی ہے- اسانوں نویکلیاں تے جوکھویاں آہراں توں پریرے رکھدی ہے-

اساں آپنے شہر دے رُولے اگے ہار من کے لائی لگ ہو گئے- پر رانجھے ہار نہ منی ایس کارن اسانوں اوہدے نال پیار وی آہا تے اوہدے کولوں ڈر وی لگدا آہا-

اساڈی رہتل وِچ شرع کیدو دی لاگو ہے- کیدو موہری دانشوند اتے سیانا گِنیا جاوندا ہے تے وسیب دے رِیت رواج دا راکھا- ایہہ نوکری سانبھی اوہنے دھگانے ای ہے- ودھو ودھی وِچ اوہ پچھڑ گیا ہا- زر والاں دے ٹُکڑے پِنن کیتے اوہنے علم تے سودھ سیانپ دی ہٹی چا پائی- اوہ رِیت دے اُچھاڑ دا مجاور ہے- اوہنوں رِیت دے اصلے دی کوئی سار نہیں - اوہ بندے دے عشق تے اُدم دی راہ وِچ مناہی دِیاں سُولیاں پیا گڈدا ہے- اوہ زر والاں دے بھرم نوں انکھ دا ناں دے کے اوہناں دی چوکیداری کریندا ہے- اوہ ظاہر دے پڑدے پِچھے جھاکن نوں، لفظاں وِچوں معنیاں دی بھال کرن نوں کُفر آکھدا ہے- اوہنوں ڈر ہے جے ظاہر دے پڑدے پاٹ گئے لوکاں نوں سچ دِس پیا تاں مُڑ ودھو ودھی تے مَل ماری دی بھاج ولوں لوکاں دا دھیان اُکھڑ ویسی تے مینڈے ٹُکڑے وی تُھڑ ویسن-

کیدو انکھ دا راکھا نہیں دھنواناں دی اسانجھ مَل دا راکھا ہے جتھوں اوہنوں جُوٹھا بیہا جُڑدا ہے- اوہ آپ اُچ جِھک دا پَھٹیا ہے پر چاہوندا ہے جے اُچ جِھک دا کرخانہ سدا چلت رہوے- اوہ ویہار دیاں پَینتریاں نوں قدرت دے اٹل اصول گِندا ہے- آپنی ہڈ ورتی نوں ساری وسوں دی تقدیر مندا ہے تے آپنے من دے زہر نوں گُڑھتی بنا کے جی جی دے مُونہہ وِچ دیندا وتدا ہے- اوہ سنجوگاں، سچیاں تے گُوڑھیاں سبندھاں دا ویری ہے- اوہ نِری ناں دی ساکا چاری دا پرمٹ دیندا ہے-

کیدو دا سارا زور ایس گل تے لگدا ہے پئی کِسے واپری دی تہہ تیکر کوئی اکھ نہ اپڑ سکے اوہ ہیر دیاں ماپیاں نوں آپنے آپ دی سار نہیں لین دیندا- ویہار دے ڈھین دیاں ڈراویاں نال اوہناں دی سُرت گوائی جاوندا ہے- اوہ کُوکدا ہے پئی پرانی ورتن نال ای تساڈا تے مینڈا جیون ہے- جے آپنی ہستی نوں بچاون لوڑدے ہو تاں انھے بولے تھی ونجو- جو کُجھ میں وکھاؤناں اوس توں ودھ نہ ویکھو جو کُجھ میں سُناوناں اوس توں ودھ نہ سُنو-

کیدو دی شرع وِچ رس تے رنگ دی مناہی ہے نویکل کفر ہے- من بُکل وِچ بھاویں سے کوجھیاں کولّیاں کھیڈاں مچن پئیاں - ظاہر حال رواج دی تسبیح بھوائی آؤ-

کیدو خشبودار مشاعریاں محفلاں والی غزل دا وی شاعر ہے تے ٹٹی دِیاں کندھاں اُتے کولے نال پھولیاں کہانیاں دا وی- شاعری دِیاں ایہہ دوویں قِسماں اصلوں ہِکو ہن- ہِکو سِکے دے دو پاسے- تے ایہہ سِکہ ساڈی رہتل دے چالو قانون کیدو شاہی دا سِکہ ہے-

ڈِھڈوں کیدو نوں اساں ہمیش ای بُریار جاتا- پر امام اوسے نوں منیا- کدے کدائیں اساں اوہدے اُتے کِھلنا وی- پر اینویں کھوکھلا جیہا- اوہدے اُتے ہس کے وت اساں آپ ای بھیڑے پے جاونا تے آپنے آپ کولوں ڈر وینا- اوہدے مگر لگن وِچ سانوں سلامتی دِسنی- اساڈا دِل کرنا پئی کیدو اُٹھ کے بولے، اسانوں ڈراوے، تھڑکاوے تے آپنے مگر لا کے پکیاں پُرانیاں لِیہاں اُتے چاڑھ ٹُرے- کیدو دا سانوں ڈاڈھا وساہ ہے- سانوں پک ہے پئی اوہدے انگ ویہار نے داگے ہوئے ہن تے اوہ ہمیش لئی آپنی ڈیوٹی دے گیڑ وِچ جُٹیا پیا ہے-

باہروں کیدو تے رانجھے دا حال ہِکو جیہا ای ہے پر ایس ظاہرا جوڑ نال اوہناں دی اصلی نکھیڑ ودھیرے اُجاگر ہوندی ہے- ہن دوویں خالی ہتھ- کیدو وی آپنے آپ نوں فقیر آکھدا ہے- پر کیدو دی آکھنی تاں سچ حال اُتے پڑدے پاون دا کم کریندی ہے سچ حال دا مونہہ نہیں وکھاوندی- اوہنے کوئی آپنی مرضی نال آپنے ہتھ خالی نہیں کیتے- اصلوں ایمانوں اوہ ہِک زروال ہے- ودھو ودھی دی بھاج دِلوں وجہوں بھجیوس پر پچھڑ گیا- ہُن اوہ کوئی جیوندا جی نہیں - ساڈے وسیب دی بنائی ہِک کلا ہے-

کیدو دی جیبھ لفظاں دے معنے وٹاوندی ہے- جیہناں لفظاں کولوں ویہار نوں تراہ ہوندا ہے اوہناں نوں ہِینا کوجھا کر دیندی ہے- آپنے آپ نوں ”فقیر“ آکھ کے اوہنے لفظ ”فقیر“ نوں منگتے کنگلے دے معنے دِتے- ساڈی ورتن نے ایہو معنے پروان کیتے تے ایہو صدیاں بدھی پئے چلے- رانجھا ویہار دے دبائے تے مُکائے لفظاں نوں جوالدا ہے- لفظاں دیاں اصل معنیاں وِچ نویں جان پاؤندا ہے- ویہار دیاں راکھیاں نال لڑائی وِچ ایہو لفظ رانجھے ولوں پِڑ وِچ لہندے ہن-

کیدو دی آکھنی ہمیش وِگلی ہوندی ہے- اوہ آکھدا ہور ہے تے سمجھاوندا ہور ہے- اوہ کدیں لِکھے اکھر راہیں ساڈے نال گل کریندا ہے کدیں پرھے وِچ کھلوتا کُوکاں مریندا ہے- کدیں مسیتے کھلوتا گُھرکدا ہے تے کدیں دارے بیٹھا بحثدا ہے پر اوہدِیاں گلاں کدیں سِدھیاں ساہویاں ساڈے دل دماغ اُتے نہیں ورھدِیاں - اوہ چپ چپاتے ساڈی سوچ پچھواڑے چنگیاڑے سٹ جاوندیاں ہن جِتھے اساں آپنے ڈر دا بالن ڈھیر کیتا ہوندا ہے- جدوں اساں کیدو دے لائے بھانبڑ وِچ پھس ویندے ہاں تاں اوہ اساتھوں جیویں چاہوندا ہے کراؤندا ہے- کیدو کدے جیوندیاں جاگدیاں نال گل نہیں کریندا اوہ پہلوں بندیاں نوں مشیناں بناؤندا ہے تے وت اوہناں نوں حکم سُنا کے اوہناں دے بٹن نپدا ہے-

رہتل وِچ کیدو دا آپنا درجہ کیرا ہے پر اوہ رہتل وِچ گڈیاں اُچ جِھک والیاں واڑاں نوں سمھالدا تے پالدا ہے- کیونجے اوہ جو کُجھ ہے ایس واڑ بندی پاروں ہے- جے ایہہ نہ رہوے تے اوہنوں مُڑ جمن تے مُڑ ہوون دی پِیڑ جھاگنی پوے- رہتل والیاں اوہنوں کُتے وانگ دُرکار کڈھیا- اوس آکھیا میں کُتا ای سہی پر تہانوں کُتے دی وی گھنی لوڑ ہے- میں تہاڈی رہتل دی راکھی کرساں -

کیدو دے ہور بھیال وی ہن- ہِک ہے قاضی جیہنے کھیڑیاں نال ہیر دے کلمے پڑھائے- قاضی چالو ویہار نوں سمھالن پالن لئی قانون دا رچھ گھڑیندا ہے- ایہناں قانوناں دا کم ایہہ ہے پئی چالو ویہار دے ویہن وِچ کوئی اڑکن نہ پوے- جِتھے کائی اڑکن دِسے اوہنوں قانون دی بُہاری نال ہُونجھ دِتا- کیدو اڑکناں دا سُوہا سینگا ہے تے قاضی اوہناں دا ہُونجھا- قاضی دے علم دا بندے دی ہڈ ورتی نال کوئی سبندھ نہیں - اوہدیاں سبھے گلاں کتابی ہن- اوہدی جاچے رِیت دا مطلب ہے ویہار دیاں منیاں پرانیاں رسماں نال نبھا- ہیر چنانہہ دے ویہن وچوں اُگھڑدیاں قدیمی سچ دِیاں نِت نویاں شکلاں نوں سجانن تے پُوجن نوں رِیت آکھدی ہے- ہیر ہڈورتی دے زور تے بولدی ہے تے قاضی سِکھی سکھائی گل کریندا ہے- قاضی دا اِک ہور بھرا اوہ مُلاں ہے جیہنے رانجھے دا ظاہرا ویکھ کے اوہنوں رات آپنی مسیت وِچ رہن نہ آہا دِتا-

سولھویں صدی دا اخیر ہے- پنجاب دا پِنڈ ہُن اوہ پرانا ہِکو کوڑمے والا آپ مختار پِنڈ نہیں - واہی تے وپار دے ڈھنگ اجے پرانے ای ہن- کوڑمیاں ٹابریاں دے ناں تے اَلاں اجے چلدِیاں ہن- معاملے اجے وی پینچ ای بہہ کے نبیڑدے ہن- پر رُت رنگ پئی وٹاوندی ہے- پرانے وسیبے دی نِینہہ اُکھڑدی پئی ہے- باہر دے ہلّے بند ہوون نال کئیاں ورھیاں توں امن چین ہے- ایس کارن پیلی اُتے وسوں دا بھار ودھی جاوندا ہے- اگے لوکڑیاں وِچ آپ مہار ٹابریاں دی سانجھی مالکی تے واہی آہی- اوس وسیب دا ہُن کوئی کوئی دم ہے- شہر بھری جاوندے ہن تے موکلے ہوئی جاوندے ہن- وڈیرے شہر حُکم دے کوٹ بن گئے ہن- تے گراں دا کم اِتنا رہ گیا ہے پئی اوہ آپنے ہڈ پیٹھی آوے تے گُنگا بولا تھی کے شہر واسطے ان تے بیا کچا مال ڈھیر کیتی آوے- شہر وِچ حاکم ٹولے دی منتا دے بھلیو بھلی ڈھنگ پئے نکلدے ہن- جھولی چُکی رِیس تے وکھالے دا ہڑھ چڑھیا پیا ہے- ہر کوئی حاکم ٹولے دِیاں لائیاں پوڑِیاں ودھو ودھی پیا چڑھدا ہے- پِنڈ نے شہر دا حکم وی قبولیا ہے تے نالے شہر دی ورتن نوں وی پردھان من گِھدا ہے- پِنڈ دا قانون تے ورتارا شہروں بنا کے گھلیا جاوندا ہے- شہر دا سِکھیا مُلاں تے شہر دا پڑھیا قاضی پِنڈ وِچ شہری حُکم دِیاں باہواں ہن- ہِک ہور بانہہ لُڈن وی ہے- ایہہ گلیاں وِچ پاندھی ہے منڈیاں وِچ وپاری ہے آڑھتی ہے- پتناں اتے چُنگیاں اُتے مسُولِیا ہے ٹھیکیدار ہے- شہری حُکم دِیاں ایہناں باہواں نوں پِنڈ دا زمیندار سہاردا تے پالدا ہے- زمیندار نوں سرکارے دربارے پُجن لئی تے شہر دیاں سوداگراں نال ساکا رکھن لئی ایہناں وچولیاں دی لوڑ ہے- قاضی تے مُلاں شہراں وِچوں دھونس، دھن، وکھالے تے جھولی چُکی دی نویں شریعت لیائے ہن- ایہدے سنبھالن ہار تے پرچارک ہن- اوہناں پک کیتا ہویا ہے جو سانجھی مالکی تے ہکٹھی واہی والیاں قدیمی رِیتاں دا رہند کُھوہند وی اُڈا دیونا نیں -

پرانیاں ٹابریاں سبھ دی صلاح نال پِنڈ دا سربندھ کرنیدیاں سن- قانون بھاویں رواجی آہا پر ایہنوں لاگو کرن ویلے سُوجھ صلاح تے سہج دا ورتارا ہوندا آہا- قاضی تے مُلاں ایہناں ورتاریاں دی جڑ پٹ کے شہری قانوناں تے ورتاریاں دے بُوٹے گڈنے چاہوندے ہن- نواں قانون پوتھیاں وِچ بند ہے تے بندے دی اپڑوں باہرا ہے- ایہدا عام پِنڈ واس سُوجھ سیانپ نال کوئی جوڑ نہیں - ایس نویں قانون تے نویں ورتارے دیاں پیچاں نوں قاضی تے مُلاں ای سمجھدے ہن- سو اوہو ای مخلوق دے سودھن ہار تے ورجن ہار بنے- ایہہ نویں قانون ایس کارن آندے گئے جو مخلوق کولوں علم تے اُدم، اُلیل تے اُپج کھس لیتے جاون تے اوہنوں بے ہتھل کر کے جیویں چاہو ورتیا جاوے- نویں قانون دا کم ایہہ ہا پئی پِنڈ واسیاں کامیاں تے راہکاں دے سرڑ سومے پُور دِتے جاون تے اوہناں دیاں جُسیاں وِچ تُھڑدِلی، ڈر تے بے ہمتی دا بی پا دِتا جاوے-

قاضی تے مُلاں ورت ورتارے نوں سانبھی بیٹھے ہن تے کار وپار وِچ لُڈن دی چودھر ہے- شہری حاکم ٹولے دا ایہہ وچولا وی ڈاڈھا کم دا بندہ ہے- ایہہ جگت ٹھیکیدار، شہردار سرکار دی بانہہ ہے- لُڈن دا آپنا ٹُکر بانِیے دی لُٹ وہاج تے کھوٹ سوداگری دا سِر صدقہ ہے- اوہدا تے اوہدیاں مالکاں دا لانجا ایہو ای ہے جو کھوہ کھس تے وڈھی دی ورتوں اِتنی عام کیجے جے ایہدا رواج پکا تھی جاوے تے ایہہ قانون بنیجے- پتناں اُتے لُڈن دِیاں بیڑیاں بانیاں تے بانیاں دِیاں اہلکاراں لئی سدا حاضر کھلوتیاں رہندِیاں ہن- پتناں اُتے اوہدا ٹھیکہ ہے تے ماڑے بندے اوہدے ساہویں بے ہتھل ہن- اوہ لوکاں نوں صاف آکھدا ہے پئی میرا مونہہ منگیا بھاڑا تارو نہیں تاں تر کے پار لنگھ ونجو- نال اوہ ایہہ وی سمجھاؤندا ہے پئی ویکھیو کِتے سچی مچی ٹِھل ای نہ پویو دریا بے انت ڈُونگھا بے انت چوڑا ہے تے تہاڈیاں باہواں وِچ اصلوں ست نہیں -

سولھویں صدی دا اخیر ہے- چُغتیاں دی چھتر چھاویں پنجاب دی پِنڈ وسوں وِچ ودھو ودھی تے مَلو مَلی دا ویہار جڑاں پھڑن لگ پیا ہے- ایہہ ویہار کھیڑیاں راہیں، قاضی مُلاں تے لُڈن راہیں آیا ہے- اگوں رانجھے دے بھرا تے ہیر دے ماپے بھائی وال مِل پئے ہن- ایس بھائی والی دے صدقے ایہناں سبھناں دا روح سُکھالا تے چودھر پکیری تھی گئی ہے تے پالتو سُوجھوان کیدو دی وی روٹی لگ گئی ہے- ایہو گھڑی ہے رانجھن فقیر دے آون دی- اوہ آیا تے آن کے ہِک نویں نابری دا جھنڈا چایوس- اوہ آپوں ایس نابری دا موڈھی وی ہے موہری وی تے مرشد وی- سینکڑیاں ورھے رانجھن ایہہ کم سانبھی آیا- اوہدا ناں ساڈی سوچ نوں کھلہاری آیا تے ساڈے من نوں سہاری آیا- اوہدا ناں اساڈے واسطے چُھٹکارے دی آس بنیا، آپنے آپ کولوں سُرخرو ہوون دی آس بنیا-